XV. Yüzyıl Osmanlı Devleti Muhasebe Uygulamalarında yaşanan gelişmeler: Muhyeddin Muhammed’in Mecma’ü’l- Kava’id adlı eseri

Abstract

XV. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nde önemli siyasi gelişmelerin yaşandığı bir döneme tekabül etmektedir. Yaşanan bu siyasi gelişmeler, iktisadi ve mali düzene ilişkin bir takım yapısal düzenlemelerin oluşturulmasına imkân sağlamıştır. Bu gelişmelerin sonucunda ortaya çıkan kayıt ihtiyacı ise Osmanlı Devleti'ni muhasebe uygulamaları açısından gelişmiş bir seviyeye taşımıştır. O dönemden günümüze kadar ulaşan bazı muhasebe defterleri, merdiven yöntemi ile tutulan kayıt örnekleri ve gelir-gider cetvelleri Osmanlı Devleti Muhasebe uygulamalarının gelişmişlik düzeyine kaynaklık etmektedir. Hacı Atmacaoğlu Muhyeddin Muhammed'in 1494 yılında telif ettiği Mecma'ü'l-Kavâ'id adlı eser de Osmanlı Devleti Muhasebe uygulamalarının gelişimi açısından önemli bir kaynak niteliğindedir. Bununla birlikte Mecma'ü'l-Kavâ'id muhasebenin tarihsel gelişim sürecinde Türk ve İslam medeniyetlerini yok sayan varsayımların sorgulanmasını gerekli kılmıştır. Zira Osmanlı muhasebecileri için gerekli olan hesap konularına ilişkin kaideleri içeren bu eser, Türk ve İslam medeniyetleri bilim geleneğinin bir temsilcisi olarak muhasebe tarihi sahnesindeki yerini almıştır. Bu tez çalışmasında XV. yüzyıl Osmanlı Devleti muhasebe uygulamalarında yaşanan gelişmeler kapsamında Mecma'ü'l-Kavâ'id adlı eser incelenerek, Türk İslam Medeniyetlerinin, muhasebenin tarihsel gelişimindeki yeri ve öneminin vurgulanması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda öncelikle XV. yüzyıla kadar hüküm sürmüş Türk Devletlerinde muhasebenin gelişimi ve İlhanlı Devleti muhasebe uygulamalarının Osmanlı muhasebesi üzerindeki tesirleri ele alınmıştır. Daha sonra XV. yüzyılda Osmanlı Devleti mali yapısı ve muhasebe uygulamalarında yaşanan gelişmeler incelemiştir. Son olarak Mecma'ü'l-Kavâ'id adlı eser tanıtılarak, eserdeki muhasebe terminolojisi ele alınmış ve eserde yer alan hesaplamalar, farklı muhasebe konuları çerçevesinde sınıflandırılarak analiz edilmiştir.

XVth century corresponded to a period in which significant political developments took place in the Ottoman Empire. These political developments enabled the establishment of some structural arrangements related to the economic and fiscal order. As a result of these developments, the need for registration brought the Ottoman State to an advanced level in terms of accounting practices. That have reached to the present period, some accounting books that, the examples of records kept with the stairway method and the income-expense tables have been the source materials of the development level of the Ottoman State Accounting practices. Besides, the work called Mecma'u'l-Kavâ'id, which Muhyeddin Muhammed wrote in 1494, is an important source for the development of the Ottoman State accounting practices. Nevertheless, Mecma'u'l-Kavâ'id made it necessary to question the assumptions that ignored Turkish and Islamic civilizations in the historical development of accounting. Because this work, which contains the rules about the accounting subjects required for Ottoman accountants, has took place in the scene of the history of accounting as a representative of the Turkish and Islamic civilizations scientific tradition. In this study, within the scope of the developments in the accounting practices of the Ottoman State in the XVth century, Mecma'u'l-Kavâ'id was examined and it was aimed to emphasize the place and importance of Turkish Islamic Civilizations in the historical development of accounting. For this purpose; first of all, the development of accounting in the Turkish States which ruled until the XVth century and the effects of the accounting practices of the Ilhanlı State on Ottoman accounting were taked over. Then, in the XVth century, it was examined the fiscal structure of the Ottoman Empire and the developments in accounting practices. Last, the work called Mecma'u'l-Kavâ'id was introduced and the accounting terminology of the work was taken over and the calculations in the work were analyzed by classifying them within the framework of different accounting subjects.