Türk Tarihi ve Kültürü Araştırmacısı Olarak Ármin Vambéry = Ármin Vambéry as a Researcher of Turkish History and Culture

Abstract

Tarihin farklı dönemlerinde Türk tarihi ve kültürü pek çok Avrupalı seyyahın, araştırmacının ilgi odağı olur. Gençlik yıllarından itibaren Türk diline, kültürüne hayranlık duyan Ármin Vambéry de onlardan biridir. Bu bağlamda etnik köklerini, Türk tarihi ve kültürü içerisinde arayan Macar Bilimler Akademisi ile Ármin Vambéry'nin yolları kesişir. Zira ulusların vatan bilincinin ön planda olduğu XIX. yüzyılda Avrupa'nın doğusunda yaşayan Macarlar, etnik köklerine dair izleri Türkistan'da bulacakları kanısındadırlar. Ármin Vambéry, Macar Bilimler Akademisi'nin bu amacı doğrultusunda araştırmalar yapmak için önce İstanbul'a ardından Türkistan'a gönderilir. O, yaklaşık altı yıl süren bu seyahat sürecinde Reşid Efendi kimliğine bürünerek yaptığı çalışmalar sayesinde, Türk tarihi ve kültürü hakkında pek çok bilgiyle donanmış biri olarak evim diye bahsettiği Macaristan'a döner. Seyahatleri sırasında Türk Tarihi ve kültürüne dair gözlemlerini ve araştırma sonuçlarını sadece Travels in Central Asia adlı seyahatnamesinde yazmakla kalmaz. 1865 yılından itibaren Türkler ve Macarlar bağlamında araştırmalarını derinleştirir. O, ömrünün son zamanlarına kadar Türkolog kimliğiyle Türk Tarihine ve özellikle de Türk kültürüne katkı sunan pek çok çalışmaya imza atar. Bununla birlikte onun diplomasiye olan ilgisi İngiliz-Osmanlı diplomasisinde etkin bir karakter olmasına yol açar. O, bu süreçteki faaliyetleri sebebiyle bazen "casus" bazen de "arabulucu" olarak adlandırılır. Bu bağlamda isminin önüne eklenen "casus" etiketi, onun ömrünü adadığı Türkoloji çalışmalarının görmezden gelinmesine ya da arka planda kalmasına neden olur. İşte bu çerçevede araştırmamızda ilk olarak Ármin Vambéry'nin gizemlerle dolu hayat hikâyesi, ilk çocukluk yıllarından itibaren aydınlatılmaya çalışılacaktır. Daha sonra araştırmamızın ana teması kapsamında, onun Türk Tarihi ve Türk kültürüne dair çalışmaları analitik bir bakış açısıyla irdelenecektir.

Turkish history and culture have been the center of attention of many European travelers and researchers in different periods of history. Ármin Vambéry, who admired Turkish language and culture since his youth, is one of them. In this context, the paths of Ármin Vambéry and the Hungarian Academy of Sciences, which sought its ethnic roots within Turkish history and culture, intersects. As During the 19th century, when national consciousness was at the forefront, Hungarians living in the east of Europe believed that they would find traces of their ethnic roots in Turkistan. Ármin Vambéry was sent first to Istanbul and then to Turkestan to conduct research in pursuit of this goal of the Hungarian Academy of Sciences. During this six-year journey, thanks to his work that he assumed the identity of Reşid Efendi, he returned to Hungary, which he referred to as his home, enriched with extensive knowledge about Turkish history and culture.He not only documented his observations and research findings on Turkish history and culture in his travelogue "Travels in Central Asia" but also deepened his research on Turks and Hungarians from 1865 onwards.Until the end of his life, as a Turcologist, he wrote many works that contributed to Turkish history and especially Turkish culture. In addition, his interest in diplomacy paved the way for him to become an influential figure in British-Ottoman diplomacy. Due to his activities in this process, he was sometimes referred to as a "spy" and at other times as a "mediator."In this context, the label of "spy" attached in front of his name caused his lifelong work in Turkology to be ignored or to remain in the background. Within this framework, our research will first attempt to illuminate the mysterious life story of Ármin Vambéry, starting from his early childhood years. Subsequently, within the scope of the main theme of our research, his works on Turkish History and Turkish culture will be analyzed from an analytical perspective.