Türk İslam dönemi çini sanatında lüster tekniğinin araştırılması ve uygulamalar = Luster in Turkısh İslamic period tile art investıgation of the technique and applications

Abstract

Kelime anlamı pırıltılı ışıltılı demek olan lüster, sır içinde ve sır üstünde uygulanabilen yanar döner, metalik parlak görüntüsünden adını alan bir çini tekniğidir. Bir başka tanımda ise Maden tuzlarının (gümüş, bakır vb.) düşük sıcaklıkta fırın oksijeninin yanıcı maddelerle indirgenmesiyle, form üzerinde birkaç mikron kalınlığında oluşan yanardönerli parlak görünümlü yüzey efektidir. Başlangıçta Mısırlı cam ustaları tarafından uygulanan teknik daha sonra farklı parlak görünümlerinden dolayı çömlek ustaları tarafından beğeniyle uygulanmıştır. İslamiyet'in kabulüyle paralellik gösteren lüster ilk olarak günlük kullanım eşyaları üzerinde görülmüştür. Daha sonra ise dini ve sivil mimaride kaplama seramiği olarak kullanılmıştır. Türk İslam Seramiklerinde lüster (kil-macun) ilk kez Irak'da, daha sonra İran'da, Büyük Selçuklular döneminde, İlhanlılar ve Safaviler döneminde kullanılmış, yüksek nitelikli güzel eserler ortaya çıkmıştır. Anadolu Selçuklu devrine kadar üretimi devam eden teknik, değişik çini tekniklerinin uygulanmasına rağmen, lüster (kil-macun) tekniği beylikler dönemi ve Osmanlı imparatorluğu dönemi boyunca uygulanmamıştır. Tekniğin uygulanabilmesi için özel yapım fırın gerekliliği kullanılan metal tuzlarının her devirde ulaşılmasının pahalı ve güç olması sanatçı ve zanaatkarları bu teknikten uzaklaşmalarına neden olduğu düşünülmektedir. Bu tezde, Türk İslam Seramiklerinde Lüsterli (kil-macun) çiniler ve günümüz uygulamaları ele alınmıştır. Çalışmada Türk İslam Seramiklerinde Lüsterli çinilerin form, tasarım, dekor, teknik ve yöntemleri analiz edilmiş, Anadolu Selçuklu lüsterli çinileri ve ülkemizde görülen örnekleri araştırılmıştır. Ayrıca geçmişten günümüze lüster tekniğini uygulayan sanatçılar incelenerek eserleri örnekleri ile verilmiştir. Yapılan araştırma ile günümüz koşullarında lüster uygulaması yapılarak Geleneksel Türk Sanatları Çini sanatına katkıda bulunmak, çini sanatçılarına kaynak oluşturmak hedeflenmiştir.

Luster, which literally means shimmering, is a tile technique that can be applied in and on the glaze, taking its name from its iridescent, metallic shiny appearance. In another definition, it is an iridescent shiny surface effect that is formed on the form in a few microns by the reduction of mineral salts (silver, copper, etc.) with flammable substances at low temperature in the furnace oxygen. The technique, which was initially applied by the Egyptian glass masters, was later applied with admiration by the pottery masters due to its different shiny appearance. Luster, which parallels the acceptance of Islam, was first seen on items of daily use. Later, it was used as a covering ceramic in religious and civil architecture. Luster (clay-paste) in Turkish-Islamic Ceramics was used for the first time in Iraq, then in Iran, during the Great Seljuks, Ilkhanate and Safavid periods, and high quality beautiful works emerged. Although the technique continued to be produced until the Anatolian Seljuk period, different tile techniques were applied, the luster (clay-paste) technique was not applied during the period of the principalities and the Ottoman Empire. It is thought that the metal salts used in the necessity of a custom-made furnace for the application of the technique are expensive and difficult to reach in every period, causing artists and craftsmen to move away from this technique. In this thesis, Luster (clay-paste) tiles in Turkish-Islamic Ceramics and today's applications are discussed. In this study, the form, design, decor, techniques and methods of Luster tiles in Turkish Islamic Ceramics were analyzed, Anatolian Seljuk luster tiles and their examples seen in our country were investigated. In addition, the artists who applied the luster technique from the past to the present were examined and their works were given with examples. With the research done, it is aimed to contribute to the Traditional Turkish Arts Tile Art by making luster application in today's conditions and to create a resource for tile artists.