Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkışında Kilise’nin rolü

Abstract

ANAHTAR KELİMELER: Ermeni Kilisesi, İstanbul Ermeni Patrikhanesi, İstanbul Ermeni Patriği Mıgırdıç Hırimyan, İstanbul Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan, İstanbul Ermeni Patriği Mateos İzmirliyan. Ermeni Kilisesi, dini görevleri ve sorumluluklarının yanında, kendisini Ermeni milleti için milli ve siyasi bir otorite olarak kabul etmiş, başlangıcından günümüze kadar geçen süreç içinde kilise ve başında bulunan din adamları Ermeni toplumunun hayatlarına şekil ve yön veren en büyük güç olmuşlardır. Ermeniler de kendi kaderleriyle Kilisenin kaderini birbirinden ayırmamış ve kiliseyi bir araya gelmenin, başka devletlerin hakimiyeti altmda benliklerini muhafaza etmenin ve ayakta kalabilmenin başlıca sebebi olarak kabul etmişlerdir. Osmanlı Devleti'nin hakimiyeti altmda yaşadıkları süre içinde de Ermeni Kilisesi bu önemini yitirmemiş, aksine İstanbul'un fethiyle birlikte çok daha fazla önem kazanmıştır. Osmanlılar, her cemaate örf ve adetlerinde göre bir düzen kurma imkanı vermiştir. Cemaatler her türlü dini ve dahili işlerini düzenlemekte serbest bırakılmışlardı. Osmanlı Devleti'nde gayrimüslim milletlere dünyanın hiçbir devletinde benzeri görülmeyen ölçüde din, hukuk, eğitim, kültür ve idari alanda özerklik tanınmış, dillerine, kiliselerine, okul, mahkeme ve hastanelerine karışılmamıştır. Bu durum Ermeniler konusunda taraflı tutum ve yazıları ile bilinen birtakım yazarlar tarafından dahi kabul edilmiştir. Ancak XIX. yüzyıla gelinceye kadar kendi içerisinde kabul görmüş bu toplumsal gerçeklik başta Fransız İhtilali'nin etkileri ile Avrupa devletlerinin gayrimüslim Osmanlı vatandaşları üzerinde hamilik iddiaları olmak üzere içeriden ve dışarıdan kaynaklanan sebeplerle değişim sürecine girmiştir. Emperyalist devletler tarafından müstakil veya en azından otonom bir Ermenistan vaadiyle kandırılan Gregoryen Ermeni Kilisesi ise hem kendi toplumu hem de Osmanlı Devleti üzerinde oynanan oyunlara rahatlıkla alet olmuşlardır. Bağımsız bir Ermenistan hayalini gerçekleştirmek isteyen Ermeni Kilisesi ve din adamları öncelikle fikri hazırlık içine girmişler, Ayastefanos Antlaşması'nm imzalandığı 3 Mart 1878 tarihi ile Berlin Kongresi'nin toplandığı 13 Haziran 1878 tarihleri arasında planlarının diplomatik teşebbüslerden oluşan ikinci kısmını tamamlamışlardır. Berlin Konferansı'nda umduklarını bulamayan ve "Bağımsız Ermenistan " idealini gerçekleştirmek için tek çıkar yolu ihtilal ve isyanda gören Ermeniler, başlarında Ermeni Kilisesi ve patrikleri olduğu halde bu yolda hızla ilerlemeye başlamışlar ve son kısım olan isyan safhasına geçmişlerdir. Türkiye'de isyan çıkarmak, kan dökmek bu sayede yabancı devletlerin müdahalesini kolaylaştırmak isteyen Ermeni Kilisesinin başında Patrik Nerses Varjabedyan, eski patrik Mıgırdıç Hırimyan ve Mateos İzmirliyan bulunmaktadır. Böylece kiliseler ve özellikle patrik ve papazların Hıristiyanlık esaslarını bir tarafa bırakarak, ahali arasında propaganda ve fitne tohumlarını almayı başlıca görev olarak seçmişler, Ermeni Kilisesi ve ruhbanın siyasi faaliyetleri ise, Anadolu'da meydana gelen kargaşalıkların temposuna paralel olarak hızlanmıştır.