Ortaçağ islam dünyasında ribat (VII - XIII. asırlar arası)

Abstract

Ribât, Ortaçağ İslâm dünyasının ilk dönemlerinde; askerî-dinî bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Ele aldığımız kavramın tarihsel gelişimini incelerken ilk olarak; kelimenin sözlük ve terim anlamlarını açıklamaya çalıştık. İslâmiyet'in ilk dönemlerinden itibaren gelişme gösteren ribâtlar hakkında, dinî kaynaklardaki bilgilerden de istifade edilmiştir. Kur' an ve Hz. Peygamberin hadislerinden yararlandığımız bu bölümde, ribât ve cihat kelimeleri arasında güçlü bir bağlantı bulunması dikkatimizi çekmiştir. Bu nedenle dinî kaynaklardaki bilgilere dayanarak, ribât ve cihat kavranılan üzerinde durulmuştur. İslâm coğrafyası üzerinde yaygın olarak kullanılan bu kavramın, tarihsel süreç içerisinde yüklendiği birçok anlam bulunmaktadır. Bunlardan ilk olarak, ribâtlann askerî açıdan önemi incelenmiştir. Zaman içerisinde fetih hareketlerinin yavaşlaması ile askerî önemini yitiren ribâtlar, birer sosyal müessese halini almıştır. Bu dönemde hângâh ve zaviye isimleri ile anılan bu kurumlar; yoksullara yardım eden bir yurt veya kervanların konaklaması için kurulmuş bir kervansaray olarak karşımıza çıkmaktadır. Ribâtın sosyal yapı içinde dikkate değer bulduğumuz diğer bir vazifesi ise, tasavvufi bir eğitim yeri oluşudur. Çalışmamız sırasında, ribât tabirinin aynı yüzyıl ve aynı topraklar üzerinde bile farklı kelimelerle ifade edildiğini gördük. Bu noktada özellikle, ribât tabirinin tarihsel süreci üzerinde önemle durulması gerektiğini düşündük. Son olarak, Ortaçağ İslâm dünyasında gelişme gösteren bu kurumun, dönemin İslâm ülkeleri içerisindeki yapılanması üzerinde durulmuştur. İlk dönemlerde gönüllü mücahitler tarafından kurulan bu müesseseler, daha sonraki dönemlerde devletlerin asli vazifeleri içinde yer almıştır. Devlet adanılan ve dönemin zenginleri tarafından yaptırılan son dönem ribâtlarında, gönüllü gaziler yerine devletten maaş alan muhafiz birliklerinin istihdam edildiğini görüyoruz. Çalışmamız sonucunda; ilk dönemlerde dinî karakterdeki askerî yapılar olan ribâtlar, zamanla kurumsallaşmasını tamamlamış ve sosyal hayat içerisinde yerini alan, İslâm müesseselerinden biri olmuştur.