Abstract:
ÖZET Kaynağımız Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nden sağladığımız 699 Numaralı, H.1001 (1593) senesinde tanzim edilmiş olan Gence Vilayeti Tapu Tahrir Defteridir. Kaynağımızın çevirisi yapılarak bu işlemden sonra değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Değerlendirme, Gence Vilayeti İdari Taksimatı, İktisadi Yapısı ve Sosyal Yapısı açısından üç ana başlıkta ele alınmıştır. İdari taksimatta Gence Vilayeti, Gence, Haçin, Gerger, Ahıstabad, Verende, Dızak ve Hekerri isimli yedi sancağa ayrılmıştır. Bu sancaklar kazalara, kazalar nahiyelere, nahiyelerde karye ve mezra'alara ayrılmaktadır. İktisadi hayatı incelerken Gence Vilayetinde Osmanlı tımar sisteminin uygulandığını görmekteyiz. Önce Padişah Haşlan, daha sonra Beylerbeyi yada sancakbeyi haşlan, sonra ze'ametler ve son olarak tımarların miktarlan tevcih olunan kişilerin isimleri ile birlikte verilmiştir. Tımarlann sancaklara dağılımı, toplam miktarları, toplam miktar içindeki yüzdeleri tablo ve grafiklerle gösterilmiştir. Gence Vilayeti sosyal yapısına baktığımızda yerleşik hayatın hakim olduğunu ancak dağlık ve ormanlık alanlarda konar-göçer cema'atlerin olduğunu söyleyebiliriz. Defterimizde bulunan çok sayıda cema'at ismi sosyal yapı bölümünde liste halinde verilmiştir. Vilayetdeki sosyal yapı ile ilgili olarak ayrıca Osmanlılardan önce kurulmuş ve Osmanlı döneminde de vakıf olarak çalışmış dört şeyhin vakfı hakkında çok önemli bilgilere de rastladık.Bu vakıflar, Şeyh Nizami, İmamzade Şeyh Muhammed, Şeyh Serace'd-din ve Şeyh İzze'd-din'in vakıflarıdır. Bu da bize o dönemde bu eyaletin Azerbaycan'ın gelişmiş bir bölgesi olduğunu ve Türk - İslam geleneğine uygun olarak sosyal kurumlann özellikle vakıf müessesesinin geniş ve güçlü bir şekilde kurulmuş olduğunu göstermektedir. Osmanlı ve Azerbaycan tarihçileri için birinci el kaynak olan bu defterin çevirisi ile birlikte yaptığımız değerlendirmenin ve sonuçlann, bu bölge ile ilgili çalışan araştırmacılar için çok değerli bir kaynak olacağına inanıyoruz.
