Ahmet Hamdi Tanpınar’da modernleşme, kültür ve kimlik sorunu

Abstract

Bu çalışmada Osmanlı-Türk modernleşme tarihinin bir okuması yapılmak istenmiştir. Bu okuma aracılığıyla modernleşme sürecinin ayırt edici özelliklerinin neler olduğu, hangi dinamiklere dayandığı; çelişkileri ve kazanımlarının neler olduğu ve sonuçta bize bıraktığı mirasın özgüllükleri anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın soruşturduğu tarihsel aralık olarak, özellikle yenileşme hareketlerinin yoğunluk kazandığı 19. yüzyıl ile Cumhuriyet'in kuruluş yıllarını ve hemen ardından gelen inşa dönemini ele alınmıştır. Okuması yapılmaya çalışılan süreç, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın yapıtlarını kendisine "nesne" olarak seçmiştir. Tanpınar'ın yapıtlarının ve diğer üretimlerinin de (deneme, edebiyat tarihi, makaleler, mektup, anılar v.b), ele aldığı konuların kapsam ve dolayımlarının, bu çalışmanın yukarıda dile getirilen amacının gerçekleştirilmesinde önemli bir kaynak-gönderim noktası olduğu düşünülmüştür. Burada Tanpınar'ın yapıtlarının (konumuzla bağlantılı olduğunu düşündüğümüz modernleşme ve bu süreçle ilintili olarak 'medeniyet', 'kültür', 'kimlik', 'tarih', 'zaman', 'felsefe' v.b. konular), elverdiği ölçüde tarihsel, sosyolojik ve düşünsel veçheleri/dolayımları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tanpınar bu çalışmada, çalışmanın dolayımıyla bağlantılı olarak 'okumaya' en elverişli kişilik ve yapıtlardan biri olarak seçilmiştir; bu durum çalışmanın pratik gerekçesini oluşturmuştur. İlk olarak, çalışma boyunca çok sık olarak kullanılan modernleşme, modernlik ve modernizm kavramlarından ne anlaşıldığı ortaya konmaya çalışılmış; sonra Osmanlı- Türk modernleşme sürecinin tarihsel-sosyolojik boyutu irdelenmiş ve ardından da bu sürecin Tanpınar'ın yapıtlarındaki yansımaları 'modernleşme', 'modernlik', 'medeniyet-kültür değişimi', 'zaman' ve 'kimlik' kavramları bağlanımda betimlenmeye çalışılmıştır.