Nizamuddin Nisaburi ve Şemsiyye Fi'l-Hisab adlı matematik risalesinin tahkik, tercüme ve tarihi bir değerlendirmesi

Abstract

“Yazma kültürü”nü bilmek ve “tahkikli metin” çalışmaları yapmak bilim tarihi araştırmalarını sağlıklı bir şekilde yürütmek isteyen her araştırmacının sahip olması gereken özelliklerdir. Bu şekilde yapılan çalışmalar sayesinde hem tarihteki bilimsel faaliyetler gün yüzüne çıkarılabilmekte hem de diğer alanların bu bilgilerden faydalanabilmesi sağlanmaktadır. Ancak tüm bunlara rağmen bu tarz çalışmalar bilhassa ülkemizde halen istenilen seviyede bulunmamaktadır. Bu çalışmanın araştırma problemi, 13.-14. yy.‟da yaşamış bilim adamlarından olan Nizâmuddin Nîsâbûrî‟nin hayatını, çalışmalarını, özellikle de matematik ve fen bilimleri alanlarındaki çalışmalarını ortaya çıkararak eş-Şemsiyye fi’l-Hisâb adlı matematik risâlesinin tahkikli metnini vermek ve bu metnin modern matematik sembolleştirmeleri ile tercümesini yapmaktır. Netice olarak da bu çalışmaları yaparak Nîsâbûrî ve eş-Şemsiyye fi’l-Hisâb‟ın İslam matematik tarihindeki yeri ve önemini belirlemektir. Bu bağlamda tezin amacı şöyle sıralanabilir: a) Akademik çalışmalara ilk adım sayılabilecek bu yüksek lisans tezi ile bir bilim tarihi araştırmacısının sahip olması gereken özellikleri kazanmak ve bundan sonra bu sahada yapılacak akademik çalışmalara bir temel oluşturmak amaçlanmıştır. b) Döneminin önemli bilim adamlarından biri olan Nîsâbûrî ve eseri Şemsiyye‟nin ortaya çıkarılıp anlaşılması ile özelde İslam matematik tarihi genelde de bilim tarihi alanlarına, o dönemin matematik faaliyetleri ile ilgili boşlukları doldurmaya yardımcı olmak suretiyle katkı yapılması amaçlanmıştır. Bu amaçları gerçekleştirmek için öncelikle bilim tarihi ve İslam bilim ve matematik tarihi alanlarında okumalar yapılmış, müellifin yaşadığı dönemin ve o döneme yakın kaynaklar taranmış, Nîsâbûrî‟nin tüm eserleri yazma eser kütüphanelerinde incelenmiştir. Ayrıca Şemsiyye‟nin Türkiye‟deki nüshalarının pek çoğuna ulaşılarak incelenmiş, bunların içinden beş nüsha seçilerek tahkikli metin meydana getirilmiştir. Sonuç olarak da; sadece bir müfessir olarak tanınan Nîsâbûrî‟nin matematikçi ve astronom kimliği ortaya çıkarılmış, Şemsiyye‟nin orta hacim ve seviyeli bir ders kitabı olduğu, Semerkand matematik-astronomi okulunda okutularak üzerine şerhler yazıldığı ve 15. yy‟ın son çeyreğine kadar Osmanlı medreselerinde okutulduğu belirlenmiştir. Son olarak da Şemsiyye‟nin 9. yy.‟da Harizmî ile başlatılan İslam matematik geleneğinin bir parçası olduğu ve bu geleneğin sürekliliğine katkıda bulunduğu kanıtlanmıştır.

It is important that a researcher who want to study history of science has an ability to study „manuscript tradition‟ and edit this kind of text. This kind of study will cotribute bringing historical activities into light so that present generation can benefit from them. It is regrettable that necessary concern has not been given to such important studies in Turkey which has rich manuscript collections. The aim of this study is to introduce life and works of Nizam al-Din al-Nisaburi, who lived in 13th and 14th centuries, in particular, his mathematical work, al-Shamsiyya fi’l-Hisab, with edition and translation with modern mathematical symbols. This will contribute bringing importance of Nisaburi and his work in the history of Islamic mathematics into light. With this M. A. thesis, which is the first step in academic life, the researcher of history of science will obtain necessary qualities that will be helpful in the subsequent academic studies. Biringing Nisaburi and his Shamsiyya into light will contribute to the studies on history of Islamic mathematics in particular and history of science in general in eliminating the obscurities of scientific activities of his era. To realise these aims, necessary search on history of science and of Islamic science and mathematics as well as on Nisaburi‟s life and works is done. His works on manuscript as well as published works are examined. All the manuscript of Shamsiyya available in Turkish libraries are examined and five of them are selected to produce the edited text. As a result, this study contibuted making Nisaburi, who was known only as commentator of Qur‟an, known as a mathematician and astronomer as well. This study reached to the concusion that Shamsiyya was a moderate textbook that was used in Semerkand Mathematics-Astronomy School and was commented on it. It was also used as textbook in Ottoman schools to the end of 15th century. Finaly, it can be said that Shamsiyya is part of the tradition of Islamic mathematics that started with Harizmi in the 9th century. It contributed to the continuation of this tradition.