Osmanlı sosyal hayatında kitap

Abstract

Toplumların sahip oldukları değerler bağlamında tüm birikimlerin depolanması ve sonraki kuşaklara aktarılmasını sağlayan kitaplar farklı toplumlarca her çağda benzer amaç ve işlevler için kullanılmışlardı. Tarihsel süreçte amacı ve gereci değişerek daha işlevsel bir şekle bürünen kitaplar klasik çağ boyunca evrimlerine devam ederken, elitin dışında kalan taşra halkları atalarından kalan bilgi aktarım ve iletişim yöntemi olan sözlü anlatıma devam ettiler. Osmanlı devleti, Orta Asya ve Yakındoğu’daki birçok kültürün mirasçısı ve emanetçisi olduğu için tüm bu kültürlerin geleneklerinden de izler taşıyordu. Bu nedenledir ki kitap geleneği tüm bu kültürlerin etkisinde kalan Osmanlı devletinde hem yazılı hem de sözlü anlatım şeklinde devam etmişti. Đslam’ın nesnesel ve kavramsal zemininde ilk kitabın Kur’an olması nedeniyle Osmanlı ideolojisi de selefleri gibi kitaplara kutsal bir anlam yüklemiş, kutsalın korunmasına dair hassasiyet klasik çağ boyunca kitabın Osmanlı sosyal yaşamının ulaşılabilir bir nesnesi olamamasına neden olmuştu. Matbaanın zanaatkâr hattatlarla girdiği piyasa rekabetini kazanmasından evvel Osmanlı el sanatlarından herhangi biri olan hat sanatı kitap üretimini yaşamsal ihtiyaçların karşılanmasını sağlayan nesnelerin oldukça arka planına itti. Osmanlı kitabı sosyal yaşamda ulaşılabilen nadide nesnelerden biriydi. Nadide olduğu için sanatsaldı, sanatsal olduğu için ticari, ticari olduğu için de alım gücü olmayanlar devlet eliyle ya da zengin kişiler aracılığıyla ulaşabiliyordu. Medrese ve camilerde açılan kitaplıklar ve zamanla ortaya çıkan vakıf kütüphaneleri sosyal yaşamda kitabın en rahat ulaşılabildiği mekânlardı. Kitap nesnesine ekonomik ve coğrafi şartlar nedeniyle ulaşılamadığı durumlarda sözlü anlatım geleneğinin devam ettiği Osmanlı sosyal yaşamında önceki kuşaklardan kalıntılanmış hafızaya alma yöntemiyle kitaba dolaylı da olsa işiterek sahip olabiliyorlardı. Camiler, medreseler, selamlık sohbetleri sırasında hafızaya alınan bilgi ötekine ya da sonrakine aktarılıyor bu bilgi aktarım yöntemi sıradan Osmanlı insanı için yeterli olabiliyordu. En yoksul evde bile bulunabilecek bir hasır, çanak ya da ilkel bir zirai nesne gibi Osmanlı evlerinin her birinde bir kitap olduğunu söylemek zordur. Ancak kutsalın yaşamın merkezinde olması nedeniyle hemen hemen her evde – en azından iç içe evlerde oturan akrabaların en büyüğüne ait olan bir odada kitaptan çok kutsal bir obje olarak algılana bir Kur’an nüshası bulunurdu. Bu çalışma kitapların Osmanlı sosyal hayatında gerek nesnesel gerekse kavramsal çözümlemelerini yapmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Books, are the wehicles to storage and to transfer the data to the other generation, they were used for similar aims by different generations in all ages. The rural population apart from elite class went on their the way of data transportation and communication which is called verbalism. During the course of history, the aim and purpose of the books have changed and became more practical in the classical age. As the Ottoman State was the inheritor and trustee of many cultures in Middle Asia and Near East it had been including impressions of all these customs of cultures. Therefore the usage of books continued as both written and verbal in the Ottoman State imressed by all these cultures. Kur'an is the first objective and conceptional book of Islam, so Ottoman ideology have considered books as holy beings like its predecessors and the precision to keeping of sacred have caused the book being an object which cannot be reachable of Ottoman society during the classical age. Before the printing press had achieved the market competition to skillful penman, art of ichno which is one of the many handcrafts of Ottoman had propelled producing of books to distance. The Ottoman book was a rare object reacable in social life. It was art as it was rare; it was commercial as it was art so it had been reacable by poor people only by the help of state or reach people. Bookshelfs in mosques, muslim seminaries and foundation libraries appeared in time were the places that books can be reachable easily in social life. It is quite hard to say that to find a book in an Ottomans' house is easy as to find a straw, a pot or primitive agriculturel object. However there was Kur'an which is more popular among Ottoman culture. More or less there was one Kur'an in Ottoman's house. This study was made to offer the analysis of books in Ottoman social life as both objective and conceptional solutions