Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan nüshasının tarihi ve etimolojik sözlüğü

Abstract

Bugün elimizde iki nüshası bulunan ve içeriği itibariyle büyük bir Oğuz destanın parçası olduğu düşünülen Dede Korkut Kitabı, sözlü gelenekte yüzyıllarca nesilden nesile aktarılmış olup 15.-16. yüzyıllarda yazıya geçirildiği anlaşılan, Oğuzların destansı hikâyelerinin anlatıldığı büyük bir yapıttır. Eserin dil özellikleri nüshalar arasında farklılık arz etmekte olup, Eski Anadolu devresine ait özelliktedir. İçerik bakımından Türk dünyasına dair pek çok bilginin yer aldığı eser, Oğuzların çok eski zamanlarından yazıya geçirilişine kadar tanıklık ettiği hayatı, tüm yönleriyle anlatmakta; inanışlarından ekonomilerine, sosyal hayatttan siyasal yapılanmalarına, yeme-içmelerinden tutunda giyim-kuşamlarına varıncaya kadar hemen her konuda bilgiler vermekte olup, adeta tarihi bir belge niteliği taşımaktadır. Oğuzların yaşamsal faaliyetleri dışında, eserin, yazıldığı dönemin dil hususiyetlerini göstermesi ve Oğuzların dimağında yer alan deyimler, atasözleri gibi yaşam karşısında gösterdikleri tavrı anlatan sözlü kültür ürünlerine yer vermesi önem arz etmekte ve dilin geçmişine dair bilgiler vermektedir. Biz de Türk dünyası için büyük bir önem taşıyan bu eserin Vatikan Nüshası'nın Tarihî ve Etimolojik Sözlüğü'nü sözlükbilimsel yöntemlerle hazırlamaya çalıştık. Abecesel olarak dizdiğimiz madde başlarını açıklarken eserde geçen anlamlarını verdik. Ayrıca her anlam için eserden alıntıladığımız örnek cümleler yazdık. Ardından sözcüklerin etimolojilerini hazırlarken yardımcı ve esas kaynaklardan elde ettiğimiz bilgileri alıntılayarak sözcüklerin köklerine inmeye çalışıp, hangi dilden geldiklerine değindik. Etimoloji yaparken yalnızca Türkçe kelimeleri esas alıp, yabancı kökenli kelimelerin sadece hangi dile ait olduklarını parantez içerisinde belirttik. Kaynaklarda etimolojisi yapılmayan sözcüklerin ve özel adların etimolojileri hakkında bilgiler vermeyip sadece eserde hangi anlamlarda kullanıldıklarını gösterip örnek cümleler verdik. Böylelikle Dede Korkut Kitabı ile ilgili günümüze kadar yapılan sözlük çalışmalarından farklı olarak açıklamalı ve örnekli madde başları olan bir etimolojik sözlük çalışması hazırladık.

The book of Dede Korkut which is considered a part of Oghuz Khagan legend because of the book's content has passed from a generation to another with its two copies. It is a profound production telling the legendary stories of Oghuz Turks. The linguistic features of the book differ in two copies and those properties belong to ancient Anatolian era. The book of Dede Korkut consisting of various knowledge regarding Turkic world covers all aspects of daily life Oghuz Turks beginning from the archaic times until putting it down on a paper. The work has characteristics of a historical record due to the fact that it involves the concepts of the era such as religion, economy, policy, society and daily life. Apart from vital activities of the Oghuz, it is remarkable that the book brings a light over the language properties of the era in which it was written, and also it is worth noting that a range of oral culture works take place in the book and they inform today's world about the history of language. All in all, we have tried to prepare a historical and etymological dictionary of Vatican edition of the book which has a leading role in Turkic world using lexicographic methods. Having referred to the entries listed alphabetically, we have explained the meanings mentioned in the book. Besides, the dictionary is provided with sample sentences for each meaning that we have cited from the book. In addition, origins of words are involved based on supplementary and primary sources while studying etymology of words. Our study of etymology has only fixed on Turkish words whereas foreign have been stated in parentheses to refer from which language they transferred from. The words without an etymological background are not covered in the dictionary, however their meanings in the book are provided within the dictionary along with sample sentences. Therefore, we have come up with a study of etymological dictionary that is distinct from other dictionaries concerning the book of Dede Korkut in terms of available explanations and examples.