Muhasebe kayıtları ışığında 18. yüzyılın son çeyreğinde Üsküdar para vakıfları

Abstract

Osmanlı'da vakıf müessesesi, cemiyet hayatının her safhasını kuşatarak Osmanlı toplumunun şekillenmesinde ve gelişmesinde en önemli rolü oynayan müessese olarak karşımıza çıkmaktadır. Topluma hizmet ederek Allah rızasına nail olmak gayesiyle kurulan bu müesseseler günümüzde önemli ölçüde devletlerin yerine getirdikleri, en başta dini hizmetler olmak üzere altyapı, eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik gibi pek çok alanda önemli bir boşluk doldurmuşlar ve böylece devletin sırtındaki yükü bir hayli azaltmışlardır. Eğitimden sağlığa, alt yapıdan sosyal güvenliğe, dini hizmetlerden finansmana kadar halkın ihtiyaç duyduğu pek çok alanda hizmetler icra eden vakıflar, hem toplumun refahına hem de devletin ekonomik durumuna çok önemli katkılarda bulunmaları sebebiyle elbette devlet tarafından teşvik edilmişlerdir. Pek çok devlet adamı ve askeri zümre mensubu olan kişilerin kurdukları vakıflar bunun göstergesidir. Tezimizin konusu olan para vakıflarını diğer vakıflardan ayıran en temel özellik, adından da anlaşıldığı üzere menkul bir mal olan paraya sahip olmaları ve bu parayı işletmekten gelir elde etmeleridir. Nakit sermayesi bulunan ve bu sermayenin işletilmesinden gelir elde eden her vakfın para vakfı olduğunu söylemek mümkündür. İncelediğimiz muhasebe kayıtları ışığında para vakıflarının nakit sermayelerini işletme yöntemlerinin muamele-i şer'iyye ve istiğlal akitleri olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında vakıfların sahip oldukları gayrimenkulleri genellikle icâreteyn olmak üzere, icâre-i vahide veya mukâtaa usulleriyle kiraya verdikleri ve bunun neticesinde de kira geliri elde ettikleri görülmektedir. Bu çalışmanın amacı 1184-88/1770-74 yılları arasında Üsküdar Para Vakıflarının muhasebe kayıtlarının incelenerek bu kayıtlarda yer alan bilgilerin tespit edilmesi ve günümüze aktarılmasıdır. Çalışmada elde edilen sonuçlara göre;  Para vakıfları, faize bulaşmadan toplumun finansman ihtiyacını gidermek için Osmanlı fukahası tarafından geliştirilmiş özgün bir kurumdur.  Para vakıfları borç verecekleri kişilerin sosyal statülerinden ziyade güvenilirliklerine önem göstermişlerdir. Yani para vakıfları güvenilir olduktan sonra, ister askeri zümre mensubu ister reaya olsun; ister zimmi ister Müslüman olsun; ister erkek ister kadın olsun toplumun her kesimine borç vermişlerdir.  Para vakıfları borç verirken devlet tarafından üst sınır olarak belirlenen yüzde on beş oranını aşmamak kaydıyla vakfiyede belirtilen ortak bir ribh oranıyla (kar payı) toplumun her kesimine borç vermişlerdir.  Para vakıfları muamele-i şer'iyye işleminde genelde borçlulardan rehin, kefil veya temessük gibi teminatlar istemişlerdir. Bu teminatlardan bir kaçının beraber istenmesi muhasebe kayıtlarında rastlanılan bir durumdur.  Vakıfların nakit sermayeleri işletilirken daha ziyade muamele-i şer'iyye, gayrimenkulleri kiralanırken de icâreteyn akdi tercih edilmiştir.  Para vakıfları, nakit sermayelerini işletmekten ve vakıf mülklerin kiralanmasından elde ettikleri gelirlerin en büyük bölümünü gayelerine yönelik alanlara sarf etmişlerdir. Buradan hareketle para vakıflarının amaçlarına uygun faaliyet gösterdiklerini söylemek mümkündür.  Para vakıfları çeşitli alanlarda hizmetler icra etmişler ve bu hizmetleri icra etmek için de pek çok kişiyi bünyelerinde istihdam ettirmişlerdir. Bu da vakıfların topluma çok yönlü olarak katkı sağladıklarını göstermektedir.

The Waqf institution in the Ottoman Empire emerges as the institution that plays the most important role in the shaping Ottoman society with surrounding the each phase, and its development. These institutions established with the aim to attain the sake of Allah by serving the community. They filled an important gap in many areas notably in religious services, infrastructure, education, health, and social security which are being provided by state today. In this way they reduced the burden on the state, considerable. Waqfs are served in many areas such as education, health, infrastructure, social security, religious services, financing which are contributed to public welfare as well as state economy. For this reason they are encored by the state. Waqfs established by many statesman and military clan members indicates this situation. The main feature that distinguishes the cash waqfs from other waqfs is subject of our thesis. As is evident from its name, to have intangible asset as cash money and money are and generating income from operating this money. It is possible to call every waqf which, has cash capital and generating income from operating this capital, as cash waqf. In the light of examined accounting records, it is determined that muamele-I şer'iyye and istighlal are the methods for cash waqfs to operate their capital. Besides that, waqfs rent out their real estates generally using icareteyn (double rental), and İcare-I vahide (sole rental) or muqataa methods and as a result obtained rental income from this transactions. Purpose of this study is examining the accounting records of the Cash Waqfs of Üsküdar between hijri 1184-1188/1770-74 years, and transfering the information in these records to the present day. According to the results obtained in this study:  Cash Waqf is a genuine institution developed by Ottoman scholars to address the financing need of the society without getting involved with interest (riba).  Cash Waqfs have placed importance to reliability of borrowers rather than their social status. In other words, cash waqfs has lent money to all segments of the society who is reliable whether the person is a military member, or rayah, or dhimmi, or Muslim, or male, or female.  Cash Waqfs has lent money with ribh rate (profit rate) that is specified in the waqfs deed trust to every segment of society under condition that not to exceeding upper limit of fifteen percent, which is determined by state.  Cash waqfs generally requested guarantees such as pledge, bondsman or debenture for muamale-i şer'iyye transaction. It is also encountered that a few of these guarantees could be requested together in the accounting records.  Muamele-i şer'iyye contract is preferred while operating cash capital of the waqf, and icareteyn (double rent) contract preffered for real estate rental.  Cash Waqfs used the biggest share of their income which was generated from operating cash capital and rental of the Waqfs real estates to areas related to waqfs intent. And this shows that Cash waqfs have shown activities suitable to their purpose.  Cash Waqfs have performed in various areas and they employed many people in their structure to perform those services. Thus, this shows that waqfs contribute with many ways to the public.