Sultan Sencer devri (1098-1157) Selçuklular’da ilmi ve fikri hayat

Abstract

İslâm medeniyeti IX.- X. Yüzyıllara kadar gelişimini sürdürmüş; aklî ve naklî ilimlere dair pek çok eser tercüme ve telif edilmişti. Yaklaşık iki yüzyıl süren durgunluk süreci sonrası Selçukluların ortaya çıkması ile bu durgunluk sona ermiş; ilmi ve ulemâyı koruyan güçlü bir siyasi otorite altında alimler Selçuklu ülkesine gelerek çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Bu alimlerin çalışmaları Selçuklu Devleti'nin yıkılışına kadar devam etmiştir. Selçuklu devletinin son hükümdarı olan Sultan Sencer'in 1098 yılında Horasan'a hakim olduktan sonra meliklik devri başlamış ve Selçuklu coğrafyası, Sencer'in vefatı ve Selçuklular'ın yıkılışına (1157) kadar, alınan ilmî miras ve alimlere sağlanan tüm imkânlar neticesinde İslâm dünyasının dört bir yanından alimlerin geldiği bir coğrafya haline gelmiştir. Eğitim kurumlarında ise Melikşah devrinde kurulan Nizamiye Medreseleri Sencer devrinde de işlevini sürdürmüş, Horasan yanında Maveraünnehir bölgesinde de pek çok medrese kurularak eğitim faaliyetleri devam etmiştir. Özellikle, farklı coğrafyalardan gelen ve farklı düşünce yapısı ve ekolleri de beraberinde getirerek Horasan'a yerleşen alimler sayesinde ilim dalları ve mezhebî fikirlerde büyük zenginlik ve çeşitlilik oluşmuştur. Devrin alimlerinden Gazzâlî'nin, ilimleri naklî ve aklî ilimler şeklinde iki kısma ayırması ve bu devirde yapılan çalışmalardan hareketle Sultan Sencer devri ilmî hayatı; naklî ilimlerden; Hadis, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf, Şiir, Dil ve Edebiyat; aklî ilimlerden ise Matematik, Geometri, Fizik, Tıp, Astronomi ve Felsefe alanlarında yapılan çalışmaları içermektedir. Devrin alimleri ve yazdıkları eserler, Türk- İslâm medeniyetine katkıları ve Sultan Sencer'in sağladığı ilmi ortam bağlamında değerlendirilmiştir. Selçuklu coğrafyasında fikrî hayattaki çeşitlilik mezhebi konulara da yansımış ve ağırlıklı olarak Eşârilik ve Maturîdilik gibi sünnî mezhepler yanında Şiilik ile İmâmiye, İsmailiyye ve Batınîyye gibi fırkaları ve gayrî sünni mezhep olarak kabul edilen Mu'tezîle ekolü varlığını sürdürmüştür. Anahtar Kelimeler: Sultan Sencer, Horasan, İlim, Alim, Medrese, Naklî İlimler, Aklîilimler, Felsefe, Tıp, Riyaziyyat, Rasathane, Zîc, Terazi, Muhaddis, Müfessir, Fıkıh, Mutasavvıf, Şair.

Islamic civilization perpetuated its progress until the 9th- 10th Centruies; a wide number of Works of both positive and religious sciences were translated and compiled. Following the recession period that lasted for two centuries, with the appearance of Seljuks, this recession came to end; under the protectorate of a strong political authority that protected science and ulema, scholars came to the Seljuk country and maintained their studies. The studies of these scholars continued until the collapse of Slejuks. After Sultan Sanjar, the last sultan of the Seljuks, dominated Khorasan in 1098, the period of sultanate began, and the Seljukian geography turned into a region attracting scholars from all around the world as a result of the scientific heritage bequethed and the facilities provided to scholars until the death of Sanjar and the collapse of Seljuks (1157). The Nezamiyeh Madrasahs established in the period of Malik Shah perpetuated their function during the period of Sanjar, a lot of madrasahs were established in the region of Transoxiana nearby Khorasan, and the educational activities continued. Particularly, thanks to the scholars who came from different geographies bringing different mentalities and ecoles and settled in Khorasan, a great richness and variety emerged in scientific disciplines and secterian views. The scholar of the period, Ghazzali divided sciences into two; religious and positive sciences. Setting from the studies made in this period, Sultan Sanjar period scientific life includes the studies in Hadith, Fiqh, Kalam, Sufism, Poetry, Language and Literature from religious sciences, however, from positive sciences, it includes studies in Mathematics, Geometry, Physics, Medicine, Astronomy and Philosophy. The scholars of the period and their works were handled with respect to their contributions to Tuskish-Islamic civilization, and the scientific environment provided by Sultan Sanjar. The variety in the intellectual life in the Seljukian geography also reflected into secterian issues and, besides the Sunni sects such as Asharism and Maturidism, with Shiism, and its such branches as Imamiyyah, Isma'ilsm and Batıniyya and Mu'tazilism ecole, which is accepted as non-sunni sect, appeared. Key Words: Sultan Sanjar, Khorasan, Science, Scholar, Madrasah, Religious Sciences, Positive Sciences, Philosophy, Medicine, Arithmetic, Observatory, Zîc, Libra, Muhaddith, Interpreter, Fıqh, Sufi, Poet.