Garnizon kent Sarıkamış’ta Rus mimarisi

Abstract

1877-1878'deki Osmanlı-Rus harbinde ('93 savaşı) Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgiye uğramasıyla 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) antlaşmasının 19. maddesine göre; Sarıkamış dâhil olmak üzere Kars, Ardahan, Batum, Artvin ve Eleşkirt sancakları Rusya'ya savaş tazminatı olarak bırakılmıştır. Bu anlaşmayı takiben kırk yıllık işgal döneminde, Rus egemenliğine giren Kars, Sarıkamış, Ardahan ve Batum gibi Osmanlı şehirlerinde Rusların gerçekleştirdikleri yayılımcı siyasetin uzantıları olarak bu bölgeleri işgal etme anlayışından çok, bu yörelerde kalıcı olarak yerleşme düşüncesi hâkim olmuştur. Bu bağlamda Ruslar, ele geçirdikleri bu şehirlerde kalıcı mimari eserler bırakmak amacıyla Kuzey Avrupa'nın Baltık mimari üslubu ile kendi mimari anlayışlarını yoğurarak Osmanlı şehir anlayışından tamamen farklı, ızgara plan düzenine göre yeni kentsel plan düzenlemeleri meydana getirmişlerdir. Bu tezde Garnizon kent olarak kurulan Sarıkamış'ta; askeri yapılar (ordugâh binaları, askeri lojmanlar), demir yolu işletmelerine tahsis edilen mimari eserler (köprüler menfezler, gar revizörlük binaları, işçi barakaları, lojmanlar) ve sivil mimari örnekleri (konutlar, köşkler) plan, mimari ve cephe tasarımı açısından incelenmiştir. İncelemelerimizde söz konusu yapılarda bir takım değişikliklere gidildiği gözlemlense de binaların büyük oranda orijinalliklerini koruyarak Rus dönemi mimari özelliklerini yansıttıkları görülmüştür. 2016 öncesi ve günümüz askeriye bünyesinde işlevini sürdüren binalar ve sivil mimari örneklerde ise ısıtma sistemi olarak peç sobalarının kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yapı cephelerinde Rönesans etkili yuvarlak kemerli pencereler, Neoklasik üslup özelliklerini yansıtan dikdörtgen çerçeveli pencereler, üçgen alınlıklar, cepheleri bir uçtan bir uca bölen kat silmeleri ile saçak altı silmeleri, dışa taşıntı yapan giriş cepheleri dikkat çekmektedir. Ayrıca ızgara planının kullanıldığı, kesme taş malzeme ile inşa edilen yapılarda, sokağa açılan giriş cephelerinin, diğer cephelerden daha gösterişli olması da neoklasik üslubun yansımalarıdır. Bunların yansıra Rus mimarisinde karşımıza çıkan, genellikle sert hava koşulardan ötürü tercih edilen çatı formları (beşik, kırma, yarım beşik çatı), taş döşemeler ve ahşap tavanlar da Sarıkamış'taki yapılarda göze çarpan diğer unsurlardır.

Together with the defeat of Ottoman Empire in the Ottoman-Russian War (the 93 War) in 1877-1878, Kars, Ardahan, Batum, Artvin, Eleşkirt sanjaks and Sarıkamış were left to Russia as war reparations in accordance with the Article 19 of the Treaty of San Stefano (Yeşilköy) signed on 3 March 1878. During the forty years of invasion following this treaty, rather than invading these places, the idea of permanent settling in these regions as a part of expansionist policy, which Russians conducted, was dominant in these Ottoman cities of Kars, Sarıkamış, Ardahan and Batum, which entered into the domination of Russians. Within this context, in order to leave permanent architectural works in the towns they captured, Russians, harmonising the Baltic architectural style of Northern Europe with their own architectural apprehension, created new city plans based on grid plan layout, completely different from Ottoman concept of city planning. In this dissertation, military buildings (encampment buildings, military lodging houses), architectural works allocated for rail-way services (bridges, headwalls, railway terminals, wagon technicians' buildings, workers' barracks and loggings) and civil architectural examples (houses, kiosks) in Sarıkamış, which was established as the garrison city, were analysed in terms of plan, architecture and façade design. In our analyses, though it is seen that some changes were applied to the structures in question, it is witnessed that these structures maintain their originality to a great extent and reflect the architectural features of the Russian period. It is understood that fireplace stoves are utilized as heating system in the buildings sustaining their functions within the military and civil architectural examples before 2016 and present day. On the façades of the buildings, Renaissance-style round arched windows, rectangular-frame windows reflecting Neo-classical style, triangular pediments, and floor mouldings which divide the façade from one end to the other, under-cornice mouldings, and entrance façades extending outward attract attention. Besides, that the entrance façades opening to the street are more spectacular than the other façades in the buildings in which grid plan scheme is used and built from cut stones is a reflection of the Neo-classical style. Apart from these, the roof styles (gable roof, semi-gable roof), generally preferred due to the harsh weather conditions and appearing in Russian architecture, stone floors, and wooden ceilings are other elements attracting attention in the buildings in Sarıkamış.