Ali Şir Nevâî’nin Fevâidü’l-Kiber Divanı’nda (gazeller) sosyal hayat izleri

Abstract

Nizamüddin Mîr Ali Şir Nevâyî (ö. 1501) Klasik Türk Edebiyatı'nın Çağatay sahasında yetişmiş edip, şair, tarihçi, yazar, devlet ve siyaset adamıdır. Onun kaleme almış olduğu tarihî ve edebî eserlerinin hemen hemen hepsi Horasan havzasındaki Türk-İslam kültür ve medeniyetinin oluşmasına katkı sağlamıştır. Dil ve sanat açısından değerli bir âlim olan Ali Şir Nevâyî'nin hemen hemen tüm eserleri tenkitli neşir olarak hazırlanıp Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Bununla birlikte Nevâyî'nin eserleri, edebiyattan daha çok dil hususiyetleri yönüyle çalışılmıştır. Nitekim klasik eserleri özellikle Nevâyî'nin dili klasik Çağatayca olduğu için günümüz okuru, onun eserlerini anlamada zorluk çektiği düşünülmektedir. Bu çalışmamızda Nevâyî'nin Fevâidü'l-Kiber adlı Divanı'ndaki sosyal hayat unsurlarını ortaya koymaya ve bu suretle onun daha anlaşılır olmasına katkıda bulunmaya çalıştık. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birincisi Giriş bölümü olup bu bölümde Nevâyî'nin hayatı, edebî kişiliği ve eserleri hakkında geniş bilgi verilmektedir. Bu bölümde mevcut literatürdeki bilgilerden yararlanılmış buna ilaveten şairin kendi döneminde kaleme alınmış olan Hüseyin Baykara'nın Çağatayca Risâle eseri; Babür Şah'ın Babür-Nâme eserinde yeralan Nevâyî ile ilgili bilgiler ve Devlet Şah Semerkandî'nin Tezkeresi'ndeki Farsça "Nevâyî" maddesi, onun kişiliği daha yakından tanınması amacıyla orijinal dillerinden günümüz Türkçesine çevrilerek verilmiştir. İkinci bölüm çalışmamızın konusunun işlendiği bölüm olup bu bölümde Nevâyî'nin Fevâidü'l-Kiber Divanı'ndaki gazellerinde sosyal hayata ait unsurlar yer almktadır. Osmanlı sahasında divan şiirine yönelik bazı olumsuz bakışların mevcudiyeti gibi Çağatay sahasında da aynı görüşlerin var olduğunu belirtmek isteriz. Yapılan bu çalışma, eleştirilerin çok yerinde olmadığını ve şiirin sosyal hayat ile iç içe olduğunu ortaya koymaktadır. Fevâidü'l-Kiber'de yer alan 680 gazel taranarak sosyal hayat unsurlarını içeren beyitler Tipler, Giyim Kuşam, Davranış Biçimleri, Gelenekler, İnanç ve ibadetler, Diğer İnançlar, Tababet, Suç ve Ceza, Eğlence Hayatı ve Haberleşme gibi başlıklar altında toplandı. Ayrıca ilgili beyitler nesre çevrilerek şerhi yapıldı.

Nizamuddin Mir Ali Shir Nevâyî (d. 1501) is a poet, a historian, a writer, a state and a politician. He had grown up in Chagatai area of Classical Turkish Literature and almost all of his historical and literary works contributed to the formation of Turkish-Islamic culture and civilization in the old Khorasan zone. Ali Şir Nevâyî with his distinguished works and arts is considered as a significant scholar. Almost all his works were prepared in critical edition and published by Turkish Language Association. However, Nevâyî's works have been studied in terms of dialect characteristics rather than literature. Thus classic works, in particular Nevâyî's books are widely in old Chagatai language. Therefore, it is considered that today's readers have difficulties in understanding his works. In this thesis we worked on social aspects of Nevâyî's Divan of Fawa'id al-Kibar. So, we hope his works would be more and more understandable. SUMMARY Our study consists of two parts. The first one is introduction. In this part its given extensive information about Nevâyî's life, literary personality and his works. In addition, in despite of using current sources, we have used old ones too. Particularly Baykara's Risâle, Devlet Shah Semerkandî's Tezkere and Babur Shah's Babur-Nâme. We translated related parts in toTurkish for the reason of getting original information about his life story. Therefore, it has given as a separate section in this study. The second part is subject of our study, which is social aspects in the ghazals of the Divan of Fawa'id al-Kibar. There heve been some negative perspectives on the Ottoman Divan literature, those perspectives have been on Chagatai literature too. This study reveals that, those negative criticism are not very reasonable and just the opposite of that, it had been intertwined with social life. 680 ghazals of the Divan of Fevâidü'l-Kiber were analyzed. Couplets that contain elements of social life gather up under the titles of Characters, Clothings, Behaviors, Traditions, Beliefs and Worships, Other Beliefs, Treatments, Crimes and Punishments, Entertainments and Communications. In addition, the specified couplets were interpreted into nowadays Turkish too