Azerbaycan’da müslüman okulları (1849-1918)

Abstract

Çarlık Rusyası ve İran arasında 12 Ekim 1813 yılında imzalanan Gülistan ve 10 Şubat 1828 yılında imzalanan Türkmençay antlaşmaları Azerbaycan tarihinin seyrini değiştirmiştir. Bu anlaşmalara göre Aras nehri sınır kabul edilmiş ve Azerbaycan toprakları Kuzey ve Güney olmakla ikiye parçalanmıştı. Çarlık Rusyası'nın işgal ettiği kuzey topraklarında yeni bir tarih yazılmaya başlamıştı. Çarlık Rusyası ele geçirdiği topraklarda daha derin kök salabilmek adına toplumun din, dil ve kültür gibi özelliklerini ortadan kaldırılmaya çalışmıştır. Rusya'nın bu politikayı uygulayabileceği alanlardan bir de eğitimdi. Kendi işine yarayabilecek seviyede halka eğitimi vermeyi hedeflyen Çar hükumeti, 1829 yılından itibaren Kuzey Azerbaycan'da eğitim dili Rusça olan devlet okulları açmaya başladı. Bu okulların başlıca hedefi halka temel düzeyde eğitim vermek ve sadık tercümanlar, memurlar yetiştirmekti. Ancak zamanla eğitimlerini Rus devlet okullarında alan birçok genç aydın, halkın aydınlanmasında, eğitim faaliyetlerini ön plana çıkmaya başladılar. Azerbaycan Türkçesinde eğitim veren okulların açılması, bu dilde ders kitaplarının hazırlanması, öğretmen kadrolarının yetiştirilmesi, dilin saflığının korunması gibi meseleler sık sık gündeme gelmeye başlamıştı. Bazıları eserleriyle, bazıları gazetelerde ve dergide yazdıkları yazılarıyla konuyu her zaman gündemde tutmuşlardır. Bu çabalar sonucu, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Azerbaycan Türkçesinde eğitim veren Usul-ü Cedid ve Rus Müslüman okulları açılmaya başlandı. Çarlık işgaline karşı kimlik mücadelesinin ikinci adımı ise, kadınların eğitim hayatına kazandırılmasıdır. Bu konuya özel bir ilgi gösteren ve her türlü maddi ve manevi desteği esirgemeyen ise petrol zengini olan Hacı Zeynelabidin Tağıyev'dir. O, Azerbaycan da Müslüman Türk kızlarının, "Usul-ü Cedid" üzere eğitim alabilmeleri için Bakü'de bir kız okulu açarak, kendisinden sonrakilerine de öncülük etmiştir. Anahtar Kelimeler: Çarlık Rusyası, Kuzey Azerbaycan, Eğitim, Usul-ü Cedid Okulları, Rus-Tatar Okulları, Kadın Eğitimi

Gulistan treaty signed by the government on 12 October 1813 between Tsarist Russia and Iran, and the treaties of Turkmenchay, signed on 10 February 1828, which changed the course of Azerbaijan's history. According to these agreements, the Aras river was accepted as a border and the territory of Azerbaijan was divided into two as North and South. A new history began to be written in the northern lands occupied by Tsarist Russia. Tsarist Russia tried to eliminate the characteristics of the society such as religion, language and culture in order to take deeper roots in the lands it seized. One of the areas where Russia could implement this policy was education. In 1829, the Tsar government began to open public schools in Northern Azerbaijan, and the language of instruction was Russian. The main objective of these schools was to educate the public on basic level and to provide loyal interpreters and civil servants. However, many young intellectuals, who took their education in Russian public schools, started to come to the forefront in the enlightenment of the public. Issues such as the opening of schools providing education in Azerbaijan Turkish, preparing textbooks in this language, training of teacher and preserving the purity of language have started to come up frequently. Some of them have always kept the issue on the agenda with their works, some of them with their writings in newspapers and magazines. As a result of these efforts, XIX. Beginning in the second half of the century, Usul-u Jadid and Russian Muslim schools were opened in Azerbaijan in Turkish. The second step in the struggle for identity against tsarist occupation is to bring women into education. Hacı Zeynelabidin Tağıyev, who has a special interest in this matter and who has no material and moral support. He opened a girls' school in Baku, so that Muslim Turkish girls in Azerbaijan could receive education on "Usul-u Jadid" and become the pioneer. Keywords: Tsarist Russia, North Azerbaijan, Education, Usul-u Cedid Schools, Rus- Tatar Schools, Women's Education