Câhiz'in Kitâbü'l-Büldân isimli eserinin tercüme ve değerlendirilmesi = A translation and critical evaluation of al-Jahiz's Kitab al-Buldan

Abstract

Bu tez, İslam düşünce tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Ebû Osman Amr b. Bahr el-Câhiz'in coğrafya ve şehirlere dair görüşlerini ihtiva eden Kitâbü'l-Büldân adlı eserini Türkçeye kazandırmayı ve eseri detaylı bir şekilde inceleyerek, İslam coğrafya literatürüne ve Câhiz'in düşünce dünyasına ışık tutmayı hedeflemektedir. Câhiz, VIII. ve IX. yüzyıllarda yaşamış, Basra'da yetişmiş ve hayatının büyük bir kısmını Bağdat'ta geçirmiş, çok yönlü bir âlim ve ediptir. Bu eser, Câhiz'in coğrafya alanındaki görüşlerini ve bilgilerini içeren önemli bir eser olup farklı şehirlerin ve bölgelerin coğrafi özellikleri, tarihi, halkları, kültürleri, ekonomileri ve yönetimleri hakkında bilgiler vermektedir. Tez üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Câhiz'in hayatı, eserleri ve tarihçiliği hakkında genel bilgiler verilecektir. İkinci bölümde Kitâbü'l-büldân'ın günümüze ulaşan parçalarının Türkçe tercümesi yapılacaktır. Üçüncü ve son bölümde ise eserin içeriği, üslubu ve İslam coğrafya literatüründeki yeri çeşitli kaynaklardaki izi tespit edilerek değerlendirilecektir. Bu bağlamda Seâlibî, İbnü'l-Fakîh, İbn Kuteybe ve İbn Rüste gibi sonraki dönem müelliflerinin eserlerinde Kitâbü'l-büldân'dan yapılan alıntılar karşılaştırmalı olarak analiz edilecektir. Araştırma sonucunda, mevcut nüshanın eksik olduğu ve orijinal metnin daha kapsamlı olduğu tespit edilmiştir. Câhiz'in eserinde secili, sanatlı ve karmaşık bir dil kullandığı, şehir ve bölgeleri fiziki özellikler ve halkın karakteri üzerinden sistematik ve karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele aldığı belirlenmiştir. Ayrıca, görüşlerini desteklemek için Kur'an ayetleri, hadisler ve şiirlerden yararlandığı ve hem açıklayıcı hem de tartışmacı bir üslup benimsediği ortaya konmuştur. Sonraki dönem kaynaklarından tespit edilen alıntılar, eserin mevcut halinden daha geniş olduğunu göstermiştir.

This thesis aims to bring Kitab al-Buldan, a work containing the views on geography and cities by Abū ʿUthman ʿAmr ibn Baḥr al-Jāḥiẓ, one of the most important figures in the history of Islamic thought, into Turkish and to shed light on Islamic geographical literature and al-Jāḥiẓ's intellectual world by examining the work in detail. al-Jāḥiẓ, who lived in the VIII th and IX th centuries, was raised in Basra and spent a large part of his life in Baghdad, was a versatile scholar and literary figure. It is an important work containing al-Jāḥiẓ's views and knowledge in the field of geography, providing information about the geographical features, history, peoples, cultures, economies, and administrations of different cities and regions. This thesis consists of three main sections. In the first section, general information about al-Jāḥiẓ's life, works, and historiography will be provided. In the second section, a Turkish translation of the surviving fragments of Kitab al-Buldan will be made. In the third and final section, the content, style, and place of the work in Islamic geographical literature will be evaluated by identifying its traces in various sources. In this context, quotations from Kitab al-Buldan in the works of later authors such as al-Tha'alibi, Ibn al-Faqih, ibn Qutaybah, and Ahmad ibn Rustah will be analyzed comparatively. As a result of the research, It has been determined that the existing copy is incomplete and that the original text is more comprehensive. It has been established that Câhiz used a rhymed, artistic, and complex language in his work, and that he addressed cities and regions through a systematic and comparative approach based on physical characteristics and the character of the people. Additionally, it has been revealed that he utilized Quranic verses, hadiths, and poems to support his views and adopted both an explanatory and argumentative style. Quotations identified from later period sources have shown that the work was more extensive than its current state.