İslâm düşüncesinde marifetullah: İhvân-ı Safâ örneği = Ma'rifatullah in Islamic thought: the case of Ikhwān al-Safā

Abstract

Düşünce tarihinde evrenin varlığının keyfiyeti sorgulanmaktadır. Bu keyfiyeti maddi/tabii nedenlerle açıklayanların yanı sıra tabiatüstü nedenlerle açıklayanlar bulunmaktadır. Dinlerin genel anlamda tanrı olarak nitelediği bu tabiatüstü nedene dair elde edilen bilgilere İslâm düşünce terminolojisinde marifetullah denir. İslâm düşünce tarihinde marifetullaha ulaşmak için çeşitli metotlar kullanılmaktadır. Bu metotlar aklî, sezgisel ve sezgisel akıl metotlarıdır. Kelâm, tasavvuf ve felsefede marifetullaha ulaşmak için bu metotlar kullanılmıştır. İslâm düşüncesinde marifetullah gibi önemli bir konuyu eklektik bir tavırla sistemleştiren İhvân-ı Safâ, onuncu yüzyılda Basra'da ortaya çıkan kimliği gizli bir topluluktur. Bu topluluğun felsefe, din, ahlak, ontoloji ve siyaset gibi birçok konuda görüşlerinin bulunduğu risâleler mevcuttur. İhvân-ı Safâ'ya göre insanın Yüce Yaratıcı'ya ulaşması matematik, geometri, astronomi gibi ilimlerin tedrisatından geçmekle mümkün olmaktadır. Bu ilimlerin tedrisatından sonra marifetullah bilgisi Yüce Yaratıcı'nın lütfuyla insana bağışlanmaktadır. Bu bağlamda İhvân-ı Safâ'nın marifetullaha ulaşmak için kullanmış olduğu aklî metodun yanı sıra sezgisel metot hem kendisinden önceki düşünce geleneklerinden beslenerek oluşması hem de kendinden sonraki düşünce dünyasını etkilemesi bakımdan oldukça önemlidir. Eklektik tavra sahip olan İhvân-ı Safâ'nın kendisinden önce İslâm düşünce geleneklerinde marifetullaha nasıl ulaşıldığının ipuçları bulunmaktadır. Bundan dolayı çalışmamızda öncelikle kelâm, tasavvuf ve felsefe gibi İslâm düşünce geleneklerinde marifetullaha nasıl ulaşıldığını ele alıp daha sonra da İhvân-ı Safâ'nın marifetullaha nasıl ulaştığı araştırılacaktır.

In the history of thought, the question of the universe's arbitrariness has been a central concern. Explanations for this arbitrariness are often divided between material/natural causes and supernatural causes. In Islamic thought, knowledge about this supernatural cause, typically characterized as God by religions, is termed ma'rifatullah. Various methods rational, intuitive, and those combining intuition with reason have been employed to achieve ma'rifatullah in Islamic theology, Sufism, and philosophy. The Ikhwān al-Safā, a secret society that emerged in Basra in the tenth century, systematized the concept of ma'rifatullah with an eclectic approach. Their treatises cover a wide range of subjects including philosophy, religion, ethics, and politics. According to the Ikhwān al-Safā, knowledge of the Almighty Creator can be attained through the study of sciences such as mathematics, geometry, and astronomy. After mastering these sciences, ma'rifatullah is bestowed upon individuals by the grace of the Almighty Creator. The intellectual method employed by the Ikhwān al-Safā to attain ma'rifatullah is complemented by an intuitive approach. This dual methodology is significant both for its roots in earlier traditions of thought and its influence on subsequent intellectual developments. The eclectic stance of the Ikhwān al-Safā provides insights into how ma'rifatullah was conceptualized in previous Islamic thought traditions. This study will first examine how ma'rifatullah was attained through theology, Sufism, and philosophy in Islamic intellectual traditions. Following this, we will explore the specific methods by which the Ikhwān al-Safā pursued ma'rifatullah.