XVI. yüzyılın ikinci yansından sonra Osmanlı idari ve sosyal yapısındaki sapmaları ve sarsıntıları önlemek için ıslahatname adım verdiğimiz eserler yazılmıştır. Islahatnameler, sosyal meselelerin tarihi temelleri, sosyoloji geleneğimize kaynaklığı, ıslahat geleneği ve sosyal düşünce tarihi açısından da önemli eserlerdir. Bu tezde, Asafhame, Kitabu mesâlih, Nushatü's- selâtm, Hırzü'l-mülûk, Usûlü'l-hikem, Kitâb-i müstetâb, Koçi Bey Risalesi, Kanûnnâme-i sultanî lî Aziz Efendi, Düstüru'1-amel, Tehîsü'l-beyan, Mukaddime-i Tarih-i Naîmâ, Nesâyihü'l-vüzerâ ve Nasîhatü'l-vüzerâ isindi ıslahatnamelerin ışığında, Osmanlılarda siyaset ve toplum düşüncesi ile yapısı ele alınmıştır. Çalışmada, öncelikli olarak tarih-sosyoloji ilişkisi ile XV. ve XVII. yüzyılın siyasi, idari ve sosyal tarihi incelenerek, XVII. yüzyıl buhran ve değişim dönemi olarak tanımlanmıştır. Tezin kaynaklarım oluşturan eserler, isimlendirme kargaşasını gidermek için, ıslahatname olarak tanımlanmış ve özellikleri üzerinde durulmuştur, ikinci bölümde, Osmanlı aydın ve bürokratlarına göre, Osmanlı siyasi ve sosyal tarihinin temel kavramları, ilkeleri ve kurumlarıyla ilgili kavramlaştırma ve tasnif çalışması yapılmıştır. Siyaset, nizâm-ı âlem, kânun- ı kadim, dâire-i adliye, erkân-ı erbaa, ahlât-ı erbaa, Devlet-i Aliyye, din ü devlet, ihtilal; temel kavramlar olarak belirlenmiştir. Devlet ve toplum hayatında öncelik verilen ilkeler tespit edilerek, kurumlar üzerinde durulmuştur. Sonra da, Islahatname yazarlarına göre Osmanlı Altın çağı ve özellikleri ile kendi dönemlerinin gelişmeleri tespit edilmiş, problemlerin giderilmesi için önerilen sosyal siyaset tedbirleri belirlenmiştir. Ayrıca tenkit ve gözlemlerin tarihi gerçeklikleri üzerinde de durulmuştur. Islahatname yazarlarına göre, XV. yüzyılın ikinci yansı ile XVI. yüzyılın ilk yansı Osmanlı Altın çağıdır. Bu dönemde devlet ve toplum hayatında daire-i adliye çerçevesinde, erkan-ı erbaa arasında karşılıklı sorumluluklar yerine getirildiğinden, düzenin işleyişi sağlıklı bir şekilde sürdürülmüştür. Daha sonra devlet ve toplum hayatı bozulmaya başlamıştır. Bozuklukların giderilmesi için altın çağın karakteristik özellikleri uygulanması ve ihtiyaca göre yeni düzenlemelerin yapılması savunulmuştur. Islahamamelerdeki gözlemler tarihi gerçeklikle önemli ölçüde uyuşmaktadır. Bazı konulardaki, özellikle timar ve bürokrasinin yapılanmasına yönelik eleştiriler ise değişimin algılanılmasıyla ilgili olup tenkide açıktır. Islahatname yazarlarının önerilerindeki isabet payı da gelişmeleri algılamalarıyla orantılı olup ahlaki kaygı ve söylemler daha dikkat çekicidir. Siyasi ve sosyal hayattaki yozlaşmalarla ilgili şikayetlerle, inşa edilmek istenen siyasal ve sosyal ahlak söylemi arasında, ilke olarak, günümüzdeki söylemler arasında da şaşırtıcı paralellikler bulunmaktadır.
ACCORDING TO 16 th-17th CENTURY ISLAHATNAMES OTTOMAN POLITICAL AND SOCIAL THOUGHT KEYWORDS rlslaharname, crisis, fall, change, Lütfî Paşa, Mustafa Âlî, Hasan Kafi, Koçi Bey, Aziz Efendi, Katip Çelebi, Hezarfen Hüseyin Efendi, Naîmâ, Defterdar San Mehmed Paşa, Nabîfî, Âsafiıame, Kitabu mesâlih, Nushatü's-selâûa, Hırzü'l-mûlük, Usûlü'l-hikem, Kitâb-i müstetâb, Koçi Bey Risalesi, Kanûnnâme-i sultanî, Düstüru'1-amel, Telhîsü'l-beyan, Tarih-i Naîmâ, Nesâyihü'l-vüzerâ, Nasîhatü'l-vûzerâ, politics, precaution, world order (Nizâm-ı âlem), time honoured laws (kânun-ı kadim), circle of justice (dâire-i adliye), four pillars of the state (erkân-ı erbaa), Devlet-i Aliyye, religion-and-state, disintegration, grand vizierate, divan-i hümayun. In this thesis, the Ottoman political and social thought is examined with reference to the Âsafhame, Kitabu mesâlM'l-müslimîn, Nushatü's-selâtîn, Hırzü'l-mülûk, Usûlü'l-hikem, Kitâb-i müstetâb, Koçi Bey Risalesi, Kanûnnâme-i sultanî, Düstûru'1-amel, Telhîsü'l-beyan, Tarih-i Naîmâ, Nesâyihü'l-vüzerâ ve Nasîhatü'l-vüzerâ written by 16th and 17th century Ottoman bureaucrats and thinkers. In the Introduction, history-sociology relationship is explored and some introductory information about the thesis is given. To avoid the definition confusion, the above-mentioned literature is named as islahatname of which some information is given including its main characteristics. In Part Two, some information on the bases and sources of the Ottoman political and social thought is given, and, in the light of islahatnames, the basic terms of the Ottoman political and social thought such as siyaset, nizâm-ı âlem, kânun-ı kadim, dâire-i adliye, erkân-ı erbaa, ahlat-ı erbaa, Devlet-i Aliyye, din ü devlet, ihtilal are evaluated and interpreted. The authors' views and proposals on the primary tenets of the political and sockfe#^ on the. institutions, and on the socio-political measures are determined. In Part Three, the socia- political structure in the period of 1450-1550 compared with the socio-political structure in the period of 16th-17th an the proposed socio-political measures and tanets are examined. In this thesis, in addition to the definition of the term islahatname, the basic terms of the Ottoman political thought are interpreted. One of the valuable sources of the history of Turkish sociology, namely islahamames, is extensively presented and new evaluations are made and original conclusions are arrived at. The reformist thinkers' views on the problems of their own age, their mentality, their perception of the state, society and politics are displayed as well as the contribution of the basic terminology to the sources of the socio-political thought and to the intellectual tradition of the Ottomans is exposed XI
