Erken Cumhuriyet döneminde farklı bir milliyetçilik anlayışı olarak Anadoluculuk : tipoloji ve kuramlar bağlamında bir değerlendirme

Abstract

18. yy.'da Avrupa'da ortaya çıkan, etkileri küresel ölçekte görülen ideolojilerden biri de milliyetçiliktir. Milliyetçilik, farklı coğrafya ve tarihsel arka planlarda, farklı şekillerde yorumlanan ve birbirinden farklı çeşitleri olan partiküler bir ideolojidir. Milliyetçilik, 19. yy.'da Anadolu'ya ulaşmış, bir yandan Osmanlı'nın çöküşünü hızlandıran bir ideoloji olurken, diğer taraftan ise bir avuç aydının "devlet nasıl kurtulur?" sorusunun cevabı olarak gündemde yer edinmiştir. Tarihsel arka plan ve coğrafya gibi çevresel şartlarla yakından alakalı olduğu söylenebilecek olan milliyetçiliğin, bu dönemden itibaren Türkiye'de çeşitli aydın çevreleri tarafından farklı yorumlarla ortaya konulduğunu belirtmek gerekir. Bu çeşitlenmenin, Türk milliyetçiliğinin de dinamik ve değişken bir karakter kazanmasında etkili olduğu söylenebilir. Başlangıçta çeşitli aydın çevreleri tarafından savunulan milliyetçilik akımları, değişen küresel ve yerel konjonktür çerçevesinde, kendilerine alternatif ve eleştirel farklı milliyetçilik anlayışlarının oluşmasında da etkili olmuştur. İşte Anadoluculuk, bunlardan biridir. Ulusun inşa edilmeye başlandığı ve cumhuriyetin kurumsallaştığı Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi'nde görüş, talep ve önerileriyle dikkat çeken Anadoluculuğun, milliyetçilik kuram ve tipolojileri bağlamında nasıl bir milliyetçilik olduğunun belirlenmesi çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Bu çalışmanın teorik ve kavramsal bölümlerinde eleştirel literatür taraması yapılırken erken dönem Anadoluculuğun tipolojik ve kuramsal değerlendirmesini içeren kısımlarında ise ikincil veri araştırması tekniğine dayalı literatür ve arşiv taramasına ek olarak kalitatif (nitel) içerik analizi yapılmıştır. Bu bağlamda Anadolucuğa karakter veren başlıca düşünürlerin eserleri ve Anadolucu görüşleriyle dikkat çeken dergi-mecmualar incelenmiştir. Çalışmada milliyetçiliğin nasıl bir ideoloji olduğu, esasları, başlıca kuram ve tipolojilerinin neler olduğu; Türkiye'de nasıl bir gelişim çizgisi seyrettiği; Anadoluculuk akımının temel esaslarının neler olduğu ve son olarak Anadoluculuğun milliyetçilik kuram ve tipolojileri bağlamında nerede durduğu gibi sorulara yanıt aranmıştır. Çalışmada ulaşılan başlıca sonuç, Anadoluculuğun diğer milliyetçilik akımlarının eleştirisi olarak ortaya çıkan ve farklı önerilerle kendi içerisinde tutarlı sistematik bir bütünlük içeren müstakil bir milliyetçilik anlayışı olduğudur. Anadolu'nun merkeze alınması fikrini savunan, mağdur Anadolu söylemi ile meşruiyetini pekiştiren, Osmanlı'yı ötekileştiren, kimlik dinamiği olarak -tarihselci bir bakışla- Anadolu Türk İslam kültürünü işaret eden, kültür ve din unsurlarının vurgulandığı bir millet tanımı yapan düşünsel bir akımdır. Ayrıca vatanı teritoryal, tarihe dayalı, kültürle bezeli, içinde dini referanslarında olduğu kutsal bir toprak parçası olarak görmekte, tarihi; Türklerin Anadolu'ya kalıcı olarak yerleşmesi (1071 Malazgirt) milat olarak ele almaktadır. Tüm bu özellikleriyle Anadoluculuk, dönemin diğer milliyetçi akımları olan Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülükten ayrılmaktadır. Kuramsal olarak incelendiğinde etno-sembolcü yaklaşımla açıklanabilecek olan Anadoluculuğun tipolojik olarak ise muhafazakar ve liberal milliyetçiliklerden unsurlar barındırmakla birlikte anti-kolonyal milliyetçiliğe daha yakın bir milliyetçilik türü olduğu görülmüştür.

One of the global scaled ideologies appeared Europe in 18th century was nationalism. Nationalism is a particular ideology which has different geographic and historical background, different types and it is explained in different ways. Nationalism reached Anatolia in 19th century. Nationalism, one hand hastened collapse of Ottoman but on the other hand, it was an answer to the question of "How will the state be saved?" for a group of elitist people's agenda. Nationalism, closely related to historical background and geographical factors, several elitist groups had different approaches in Turkey since then. It can be said that, Turkish nationalism gained dynamic and variable characteristics with this verification. In the beginning, only several elitist groups supported nationalist movements, but with the changing global and local conjunctural frameworks, alternative and critical nationalist approaches appeared. Anatolianism is one of them. Anatolianism gained favor with supplies, suggestions and approaches in early Republican era of Turkey, that is the time of reinventing the nation and institutionalization of republic. Main topic of study is what kind of nationalism is the Anatolianism in the context of nationalist theories and typologies. In theoric and conceptual part of this study critical review of literature method was used. Parts, in which typologies and institutional evaluations of Anatolianism are done, second data research method based literature review and archive review method and in addition to them qualitative content analysis was used, in this context, important journals-magazines and works of main thinkers of Anatolianism were examined. In the study, answers of some questions were searched such as, what kind of ideology is the nationalism, how it developed in Turkey, what the basics of Anatolianism are and lastly where is the Anatolianism in the context of nationalist theorems and typologies. Main result of the study is, Anatolianism is a critic of nationalist movements and it has different suggestions with a systematic and consistent unity in itself. It is a fictive movement which has its own nationalism description. According to Anatolianism, Anatolia is a center and there is an aggrieved Anatolia discourse which legitimizes Anatolianism. It marginalized Ottoman with a historical perspective it adopts Anatolia and Turkish Islam culture as identity dynamics. It also highlighted cultural and religious factors. Anatolianism takes homeland as territorial, history based adorned with culture and it has religious references with a holy land understanding. Milestone of history is taken as (1071 Malazgirt) permanent settlement to Anatolia in Anatolianism. With all these features Anatolianism differs from other nationalism movements at time like Ottomanism, Islamism and Turkism. In institutionally speaking, Anatolianism can be explained by ethno symbolic approach but typologically it has conservative and liberal nationalist factors. It also more close to anti-colonial nationalism.