Çok amaçlı etkinlik ölçümünde yeni bir yaklaşım önerisi olarak ilişkisel veri zarflama analizi: Sakarya Büyükşehir Belediyesi otobüs işletmesi uygulaması

Abstract

Karar birimlerinin birden çok etkinlik boyutunun birlikte ölçüldüğü durumlar "çok amaçlı etkinlik ölçümü" olarak adlandırılmaktadır. Bu durumlarda karar birimlerinin aynı anda iki veya daha fazla etkinlik boyutunun birlikte ölçülmesi söz konusudur. Çok amaçlı etkinlik ölçümleri, karar vericilere kurumlarının farklı performans boyutlarını birlikte değerlendirme imkânı vermesi, bu farklı performans boyutlarının aralarındaki çelişkileri ortaya koyması ve bu çelişkilerin daha rahat bir şekilde yönetimini kolaylaştırması bakımından önemlidir. Veri zarflama analizinin çok amaçlı etkinlik modellerini ölçmede yetersiz kalması nedeniyle, çok amaçlı etkinlik ölçümleri yapılabilmek için çeşitli yaklaşımlar önerilmiştir. Ancak bu yaklaşımlar, farklı etkinlik modellerinin arasındaki muhtemel ilişkileri göz ardı etmekte ve etkin olmayan karar birimleri için çelişkili ve uygulanabilir olmayan hedeflerin belirlenmesine neden olmaktadırlar. Bu tezin amacı, çok amaçlı etkinlik ölçüm modellerinde, değerlendirilen farklı etkinlik modellerinin birbirleri ile ilişkili olduğu durumlarda, karar birimleri için girdi ve çıktı hedefleri belirleme aşamasında meydana gelebilecek muhtemel çelişkilerin önüne geçebilecek veri zarflama analizi temelli ilişkisel bir yaklaşım (R-DEA) geliştirmektedir. Böylelikle, etkin olmadığı belirlenen karar birimleri için, birbirleri ile çelişmeyen ve uygulanabilir girdi ve çıktı hedefleri belirlenmesi amaçlanmaktadır. Geliştirilen ilişkisel etkinlik ölçüm yaklaşımının hem literatüre hem de uygulamaya önemli katkılarının olması beklenmektedir. Öncelikle bu yaklaşım, karar birimlerinin birden çok performans boyutunun aynı anda değerlendirildiği ve bu farklı performansların girdi/çıktı metriklerinin birbirleriyle ilişkili olduğu durumlarda, birbiriyle çelişmeyecek ve uygulanabilir girdi/çıktı hedeflerinin belirlenmesine yardımcı olacaktır. Bu yönüyle R-DEA, diğer çok amaçlı etkinlik ölçüm yaklaşımlarının göz ardı ettikleri bir probleme çözüm getirerek, veri zarflama analizi literatürüne katkıda bulunacaktır. Diğer yandan, geliştirilen R-DEA yaklaşımı, Sakarya Büyükşehir Belediyesi Otobüs İşletmesi'ne bağlı şehir içi yolcu taşıma hatlarına uygulanmış ve sonuçları gösterilmiştir. Analizler sonucunda, farklı amaçlara ilişkin klasik yöntemlerle elde edilen girdi/çıktı hedeflerinde meydana gelen çelişkilerin, R-DEA yaklaşımı ile ortadan kaldırıldığı görülmüştür. Bu yönüyle araştırma, şehir içi yolcu taşımacılığı uygulamalarına da katkıda bulunmaktadır. Ayrıca SBBOİ açısından değerlendirildiğinde, yeterli performansı sergilemeyen hatlar belirlenmiş ve bu hatların performanslarının yükseltilebilmesi için yeni girdi hedefleri belirlenerek sefer sayısı, kapasite ve hizmet süresi bağlamında önemli kaynak tasarrufları önerilmiştir.

Situations where decision making units are evaluated with multiple efficiency aspects rather than a single efficiency referred as multiple efficiency models. Multiple efficiency models allow managers to assess the various performance aspects of decision making units simultaneously, define the tradeoffs between them and manage these tradeoffs more easily. Because of the insufficiency of data envelopment analysis to manage multiple efficiency aspects, some approaches have been developed and used to measure the multiple efficiency models. However, these approaches ignore the possible relationships between distinct efficiency models and result with inapplicable and contradicted input-output targets for inefficient decision making units. The aim of this thesis is developing a new relational data envelopment analysis approach (called as R-DEA) which takes the possible relationships among distinct efficiency models into consideration and provides applicable input-output targets for inefficient decision making units where any relationship exist among distinct efficiency models. Thus, it aims to generate applicable results in a multiple objectives environment. The proposed approach aims to determine the optimal efficiency scores for each decision making unit which meet the necessities of all objectives considered into the model. To do that, it suggests to defining and formulating the relationships of distinct models and incorporating them into the efficiency measurement process. Relational data envelopment analysis approach has important contributions to both practice and literature. Primarily, it takes the relationships among distinct efficiency models into consideration and allows applicable input-output targets for inefficient decision making units. Thus, it brings a solution to multiple efficiency models which other approaches overlook and have a methodological contribution to data envelopment analysis literature. Usefulness of relational data envelopment analysis approach is demonstrated by applying it to the assessment of route performances of a bus transit company. The analysis results show that proposed approach ensures the optimal efficiency score for each decision making unit in multiple efficiency environments and provides applicable input/output targets. Thus, this study has important contributions to transit efficiency literature. At the end of the analysis, inefficient routes determined and some managerial suggestions provided to decision makers of Sakarya Metropolitan Municipality Transportation Bureau which lead some resource savings in terms of capacity, number of bus, frequency and service hour.