Osmanlı Devleti’nde anayasa düşüncesinin gelişimi ve Kanun-i Esasi tartışmaları

Abstract

Osmanlı modernleşmesi olarak ifade edilen yenileşme ve reform hareketi askerî alanda başlamış ve zamanla farklı alanlara yayılmıştır. Hukuk ve yönetim anlayışındaki yenilik hareketleri ise modernleşmenin hassas ve önemli bir kısmını oluşturur. Erken dönemlerden itibaren Avrupa ülkelerinin şehir ve sosyal hayatı yanında devlet düzeni ve kanun anlayışları da Osmanlı Sefirlerinin dikkatini çekmiştir. Bu ülkelerdeki devlet-vatandaş-birey anlayışı zamanla Osmanlı aydın ve bürokratlarının da ilgilendiği bir konular haline gelmiştir. Anayasal düşünce, Padişah ve Hükümet temelinde iktidarın denetimi ve sınırlandırılmasının, Osmanlı tebaasına bireysel ve evrensel manada özgürlük, eşitlik, adalet gibi hakların temininin bir aracı olmuştur. Osmanlı Padişahının fiili ve yazılı olarak sınırlandırılmasının ilk örnekleri Şer'i Hüccet ve hemen sonrasında Padişah ile ayanlar arasında imzalanan Sened-i ittifaktır. Tanzimat Fermanı ise Avrupa'dan öğrenilen birtakım modern anayasal anlayışların sağladığı bilinçle tanzim edilen bir belge olmuştur. Osmanlı Devleti'nde 1876 Kanun-ı Esasi'sinin ilanına kadar geçen sürede Osmanlı Padişahı ve Hükümeti, uluslararası politikanın baskısıyla iktidarın sınırlanması ve denetimine ve tebaanın özgürlük ve eşitliğine yönelik bir takım anayasal belgeler yayınlamışlardır. Bu dönemde ortaya çıkan Yeni Osmanlılar hareketi ve bu hareketin öncülerinden olan Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa gibi aydın ve bürokratlar esas kanun olarak bir anayasa metni de dâhil olmak üzere anayasal kavram ve kurumların Osmanlı Devleti'nde tanınması, tartışılması ve talep edilmesi yönünde faaliyet göstermişlerdir. Bu çalışma öncelikle Osmanlı Devleti'nin klasik dönemdeki yönetim ve hukuk yapısının nasıl bir dönüşüm geçirdiğini sorgulamaktadır. Ayrıca Avrupa odaklı modernleşme çabalarında Osmanlı Devlet adamı ve aydınının Batılı ülkelerden Osmanlı Devleti'ne taşıdıkları modern anayasal anlayışların nüvesi olabilecek ve yaşanacak olan dönüşüme katkıda bulunabilecek bilgi ve tecrübeler irdelenmiştir. Basından aktif bir biçimde yararlanan Yeni Osmanlıların modern anayasal kavram ve kurumlara yönelik tanıtım ve tartışma faaliyetlerinin Osmanlı anayasa düşüncesinin gelişimine olan katkısı ortaya koyulmuştur. Edinilen bilgi ve tecrübe birikiminin Osmanlı'da devlet-birey-vatandaş ilişkilerinde nasıl bir dönüşüme yol açtığı ve bu dönüşümün Osmanlı anayasal belgelerine ve nihai olarak 1876 Kanun-ı Esasi'sine ne şekilde yansıdığı bu çalışmanın cevap aradığı sorulardır.

The renovation and reform movements in the Ottoman state started in the military field and in time spread to different areas. Innovation and reform movements in the understanding of law and administration formed a delicate and important part of modernization. From the earliest times, the state order and understanding of law of European countries along with their social and city life were attracted by the Ottoman ambassadors. The concept of state-citizen-individual in these countries over times turned into an understanding which the ottoman intellectuals and bureaucrats paid attention. Constitutional thought has been a political tool including the control and limit of the power on the basis of the Sultan and government and provision of individual and universal freedom and equality rights to the Ottoman citizens. The first examples of the actual and written limitation of the authority of the Ottoman sultan were the Sharian Hujjats and Sanad-i Ittifak signed between the Ayans and the Sultan. The Tanzimat Edict was however a document issued by an awareness provided by a number of modern constitutional understandings acquired from Europe. Until the declaration of Kanun-i Esasi (Ottoman Constitution of 1876), the Ottoman sultan and government issued a number of constitutional documents for the limitation and control of the power and freedom and equality for citizens under the pressure of international policy. The pioneers of the New/Young Ottomans, the intellectuals and bureaucrats like Namik Kemal, Ali Suavi, Ziya Pasha endeavoured to the discussion, demand and recognition of the modern constitution and all its institutions including a text of real constitution. This study firstly examines the transformation of administrative and legal structure of the classical period of the Ottoman state. In the European-oriented modernization efforts, it is also discussed the knowledge and experience which contributed the transformation of the state structure and could be the core of the concept of modern constitution carried by the Ottoman statesman and intellectuals from the western countries. It is also revealed the contribution of the activities of young ottomans to the development of the concept of modern Ottoman constitution. This study aims to show how the accumulation of knowledge and experience led to transformation in state-citizen-individual relations, and how this transformation pass through to the Ottoman constitutional documents and finally to the Ottoman Constitution of 1876.