Tereke defterleri ve Osmanlı maddî kültüründe değişim (1785-1875 İstanbul örneği)

Abstract

İnsanların hayatlarını devam ettirirken belirli ihtiyaç, zorunluluk ve seçimlerin koşullandırmasıyla elde ettikleri her türlü eşya, obje, araç-gereç vs. ?maddî kültür? olarak tanımlanan eşya evrenini oluşturur. Toplumların tarihin belli döneminde sahip oldukları, kullandıkları eşyalardan hareketle toplumsal grupların tercih ve eğilimlerini, yaşam tarzlarını, toplumsal kimliklerin belirli eşyalara sahip olmada etkisini, tüketim kalıplarını vb. hususları anlamak, anlamlandırmak mümkündür. Her toplum yaşam tarzına uygun geleneksel maddî kültür araçlarını tekrar tekrar üretmeye devam ederken, diğer taraftan zamanla ortaya çıkan toplumsal değişimlere paralel olarak maddî kültürde değişim de yaşanmıştır. 1785-1875 dönemi Osmanlı Maddî Kültürü'nü İstanbul örneğinde inceleyen bu çalışmada, konu süreklilik ve değişim bağlamında ele alınmıştır. Maddî kültür kavramı oldukça kapsamlı ve geniş bir içeriğe sahiptir. Giyim, barınma, beslenme, eğlence ve gündelik hayatın diğer pratikleriyle ilgili çeşitli eşyalar maddî kültürün farklı alanlarını meydana getirdiği için, herhangi bir toplumun maddî kültürünü bütün boyutlarıyla tetkikinin zorluğu ortadadır. Bundan dolayı, biz bu çalışmamızda başkent sakinlerinin gündelik hayatta kullandıkları ev eşyaları ve mutfak araç-gereçleriyle konuyu sınırladık.Osmanlı Maddî Kültürü araştırmalarında, tereke defterleri zengin içeriğiyle mühim bir kaynak koleksiyonu özelliği taşımaktadır. Müslüman-Gayrimüslim, askerî-reaya, kadın-erkek, zengin-fakir gibi toplumun farklı kesimlerine ait tereke defterlerinin kadı sicillerinde çok sayıda bulunması, bütün halinde Osmanlı halkının maddî kültürünü incelemeyi olanaklı kılar. Ölen kişinin hayattayken sahip olduğu kıyafetlerden ev eşyalarına, kitaplardan mutfak aletlerine her türlü mal, eşya ve objenin dökümünü sunan kayıtlar, Osmanlı toplumunun içinde yaşadığı eşya evrenini görmemizi sağlar. Maddî kültür dışında servet, toplumsal gruplar, aile, demografi, ölüm, miras vb. konularda da kıymetli tarihsel verilerin elde edilebildiği tereke defterlerine son dönemde tarihçiler başta olmak üzere sosyal bilimcilerin artan ilgisi söz konusudur. Çalışmamızın temel kaynağı olan tereke defterleri hakkında bilinenlerin yetersizliğinden dolayı, bir belge türü olarak tereke defterlerinin karakteristik özellikleri, diplomatiği ve dönemsel farklılıklar, niçin kaleme alındığı, içerik analizinde dikkat edilmesi gerekenler, en basit manada tereke defterlerinin nasıl okunması ve anlaşılması gerektiği sorusu üzerinde önemle durulmuş ve yanıtlanmaya çalışılmıştır.Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli değişim ve dönüşümlerin yaşandığı dönem olarak 19. yüzyıl öne çıkmaktadır. Batılılaşma veya modernleşme kavramlarıyla tanımlanan bu sürecin maddî kültür araçları üzerinden irdelenmesi, Osmanlı toplumsal değişiminin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Başkentin çeşitli toplumsal gruplarının tercih ve eğilimlerindeki muhtemel farklılıkları da göz önünde bulundurarak, alafranga yaşam tarzını üreten batılı eşyaların İstanbulluların gündelik hayatına girişi ve yaygınlaşmasının tespiti, tezin en başta gelen amaçlarından biridir. Seçilen yaklaşık sekiz yüz tereke defterine göre, barınma ve beslenmeyle ilgili geleneksel maddî kültür araçlarının neler olduğun saptanması ve incelenen dönem boyunca sürekliliğinin sorgulanması da en az değişimin analizi kadar mühim bulunmuştur. Tereke defterlerinden elde edilen bulgular, geleneksel eşyaların uzun süre varlığını kuvvetli şekilde koruduğunu, batılı eşyaların yaygınlaşmasının ancak 19. yüzyılın ortalarına doğru gerçekleştiğini ve batılı eşyalara sahip olma eğilimi bakımından toplumsal gruplar arasında dikkat çekici farklılaşmanın Müslim-Gayrimüslim kimlikleri etrafında meydana geldiğini göstermektedir.

Material culture constitues all kinds of goods, objects and tools that people own due to their necessities, obligations as well as their choices. By examining the goods owned by a society during a defined period in history it is possible to understand and give a meaning to the choices and inclinations of a certain social group as well as the life style, the effect of social identity on owning certain goods and the consumption practices.In every culture while there is a re-production of the goods within the realm of the traditional material culture there is also a change parallel to the social changes that took place in time.This dissertation examines the Ottoman material culture during the era of1785-1875 by examplifing İstanbul. The subject matter is studies under the dimentions of continuity and change. Material culture is a very broad concept.Goods and objectsused for clothing, sheltering, culinary aims, entertainment and for other practices of the daily life constitute different topics of the concept of material culture which makes it hard to study the material culture of a certain culture in full dimentions. Thus, this dissertation is limited to the domestic goods and the culinary goods used daily by the inhabitants of İstanbul.Inventory estates, which have a rich content, are very important sources for the studies of Ottoman material culture. Since khadı registers include great number of inventory estates related to various groups of the Ottoman society such as Muslim-non-Muslim, askerî-reaya, women-men, poor-rich, enables an indebt study of the Ottoman material culture. The inventory estates are the registers that enlist all kinds of estates, goods and objects of a death person such as the clothes, domestic goods, books and goods used for culinary aims. This makes the inventory estates sources that open a window for the researcher to see the material world inwhich the Ottoman society lived. In addition to their being sources of material culture the inventory estates are sources of the studies of wealth, social groups, family, demographics, death and inheritance, which makes them attract primaryly historians as well as other researches studying in the field of social sciences. The inventory estates are the main sources of this study, however since there are limited information about the characteristics, diplomatic writing principles, the reason of issuing, points to be careful about, the differentiation in style during time of the inventory estates, these subjects are highlyevaluated and tried to be answered within the compass of this dissertation.19th century is the era when important changes took place in the Ottoman Empire. The study of the material culture of the process of Westernization and modernization will add to the understanding of the social change in the Ottoman Empire. The main aims of this dissertation are, by keeping the differences in the tastes and inclinations of the different social groups in the society, to determine the introduction of the goods of Western origin creating the Western life style into the daily life of the inhabitants of İstanbul and to determine how the use of these goods spreaded in the society.Almost eighthundred inventory estates are chosen in order to determine the traditional material culture goods used for sheltering and culinary aims. During the study of the defined era, a great attention is paid to analysis of the continuity as much as determining the elements of change. The results obtained from the study of the inventory estates reveal that the usage of traditional goods continued for a long time while the spread of Western style goods is not realized until the mid of the 19th. century and there is a differentiaon of the inclination of owning Western style goods between the Muslim and non-Muslim social groups of İstanbul.