Devrinin önde gelen alimerinden birisi olan Azmî-zâde Hâleti, zekası, yeteneği ve gayreti ile müderrislik, kadılık, kazaskerlik gibi çeşitli görevlerde bulunmuştur. Alimliği yanında şairlik yönüyle de öne çıkan Hâletî, edebiyatımızda daha çok rubaileriyle tanınmıştır. Onun rubai söylemedeki büyüklüğü hem kendi devrinde hem de sonraki devirlerde kabul görmüştür. Devrinin önemli edebi simalarından birisi olan Hâletî'nin, manzum-mensur diğer eserlerinin yanında bir de hacimli divanı vardır. "Azmî-Zâde Hâletî Divanı'nın Tahlili" isimli bu çalışmada, Bayram Ali Kaya tarafından hazırlanan tenkitli metin esas alınmıştır. Divanda 9 mesnevi, 41 kaside, 2 mersiye, 8 müseddes, 1 tahmis gazel, 141 kıta, 16 tarih, 895 gazel ve 601 müfret ve matla beyit bulunmaktadır. Eser tahlile tabi tutulmadan önce benzer çalışmalar incelenmiş, içerikle ilgili hususlar fişleme yöntemi ile tasnif edilmiştir. Çalışmaya ait yapısal nitelikler, metnin muhtevasını oluşturan unsurlar yanında, tahlil üzerine yapılmış olan çalışmalar yardımıyla belirlenmiştir. Çalışmamızın giriş kısmında çalışmanın konusu, amacı ve yöntemi ile şairin hayatı, eserleri ve sanatı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Tahlil bölümü "Din ve Tasavvuf, Tabiat, İnsan, Toplumsal Hayat" olmak üzere dört ana bölümden müteşekkildir. Bu kısımlarla ilgili hususlar da alt başlıklar altında incelenmiştir. Bu sınıflandırmadan hareketle, söz konusu başlıklara ait unsurların klasik Türk şiirindeki yansımaları üzerinde durulmuştur. Ayrıca bu dört ana başlık altında incelenen her unsurla ilgili beyitler o disipline ait kaynaklarla birlikte ele alınıp açıklanmıştır. Sonuç bölümünde de çalışmanın genel bir değerledirmesi yapılmıştır. Hülasa, sonraki değerlendirme ve araştırmalara malzeme olabilecek bu çalışma ile şiirlerinden hareketle Azmî-zâde Hâletî'nin duygu, düşünce ve hayal dünyası ile yaşadığı devrin yaşayış ve medeniyetine dair önemli bir kesit ortaya konulmuştur.
Azmî-zâde Hâleti, was one of the leading poets of his period who performed varous duties with his intelligence, talent and effort. Along with his erudition, Hâletî also stands out with his poetry and is a well-known face in our literature with his rubai's. His magnitude in rubai discourse was accepted both in his own and in later periods. One of the important literary figures of his era, Hâletî had a voluminous divan among other works of verse and prose. İn this study, "Analaysis of the Azmî-zâde Hâletî's Divan", the criticized text prepared by Bayram Ali Kaya was taken as the basis. There are 9 mesnevis, 41 odes, 2 dirges, 8 müseddes, 1 tahmis ghazal, 141 stanzas, 16 chronicles, 895 ghazals, 601 mufrad and matla in the divan. Before the work was analyzed, similar studies were examined and the content related issues were classified with the tagging method. The structural characteristics of the study were determined with the help of the studies on the analysis as well as the elements constituting the content of the text. In the introduction part of the study, brief information about the subject, aim and method of study and the life, works and art of the port is given. The analysis section consists of four main sections: "Religion and Sufism, Nature, Humanity, Social Life". Issues related to these sections are also exemined under sub-headings. Based on this clasiffication, the reflections of the elements of these titles in classical Turkish poetry are emphasized. Furthermore, couplets related to each element examined under these four main headings have been discussed and explained togetherwith the resources of that dicipline. In the conclusion part, a general evaluation of the study was made. As a result, this study which can be used as a material for subsequent estimations and researches, provides an important section on the life and civilization of the era that Azmî-zâde Hâletî lived with his world of emotion, thought and imagination.
