Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî (ö. 909/1504), Akkoyunlu Devleti döneminde yaşamış; Nurbahşiyye tarikatının halifelerinden (mürşit) biri olarak Rey ve Tebriz dolaylarında ilim ve irşat faaliyetlerini sürdürmüş bir âlimdir. İslam ilim tarihine miras olarak bıraktığı eserleri, ağırlıklı olarak felsefî ve tasavvufî içeriklidir. Muhyiddin İbn-i Arabî mektebinin bilinmeyen fakat önemli bir takipçisi sayabileceğimiz Bitlisî'nin en önemli eseri ise Câmiu't-Tenzîl ve't-Te'vîl adlı tefsiridir. Eserde âyetler ikili bir tasnife tabi tutulmuştur. Bitlisî, âyetleri, öncelikle Sünni-Eşarî tefsir geleneği perspektifinden yorumlamıştır. Akabinde âyetlerin işarî (tasavvufi) yorumlarını yapmıştır. Bitlisî'nin işarî yorum metodu, nazar ile keşfin birleştirildiği bir tevil yöntemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada öncelikle Câmiu't-Tenzîl ve't-Te'vîl'den Âl-i İmrân suresi tahkik edilmiştir. Tahkik bölümü, eserin tespit edebildiğimiz iki nüshası karşılaştırılarak yapılmıştır. Eserin tahlilinde ise öncelikle eserin genel özellikleri ve Bitlisî'nin "tefsir" ve "tevil" anlayışı ortaya konmuş; ardından Bitlisî'nin yorum faaliyeti, kendi tasnifinden hareketle iki ayrı bölümde işlenmiştir. İlk olarak Bitlisî'nin zahiri yorum (tefsir) metodu ve kullandığı argümanlar kendi sistemi içinde analiz edilmiştir. Bu meyanda Bitlisî'nin yorumları ile Sünnî-Eşarî tefsir geleneği arasındaki irtibat sorgulanmış; seleflerine benzediği ve ayrıştığı noktalar tespit edilmeye çalışılmıştır. Konu ile ilgili örnekler ağırlıklı olarak Âl-i İmrân suresinden seçilmiştir. Bitlisî'nin işarî yorum anlayışının felsefî temelleri, Bitlisî'nin varlık anlayışı üzerinden ortaya konmuştur. Ayrıca Bitlisî'nin nazarî-sufî (irfanî) tevil sisteminin ontolojik zemini tespit edilmiş; bu sistemden neşet eden bilgilerin, nasıl bir varlık anlayışının ürünü olduğu irdelenmiştir. Akabinde Bitlisî'nin hangi argümanları kullanarak fikirlerini delillendirmeye çalıştığı ortaya konmuş; Bitlisî'nin düşünce dünyasına ışık tutulmaya çalışılmış ve birbirinden farklı disiplinleri birbiriyle çatıştırmadan nasıl bir araya getirdiği örnekler üzerinden işlenmiştir. Bitlisî'nin eseri özelinde, şeriat-tarikat-hakikat birlikteliğinin Kur'an yorumuna nasıl yansıdığı üzerinde de durulmuştur.
Husam al-Din Ali al-Bitlisi (d. 909/1504) was a scholar who lived in the period of Aq Qoyunlu State and pursued his preaching and pastoral e activities in the vicinity of Rayy and Tabriz as a caliph (mentor) of Nurbakhshiyya sufi order. His works which he left behind as an inheritance to the history of Islamic studies are philosophical and mystical in their context. The most remarkable work of Bitlisi, who may be considered as an unknown but a very close follower of Muhy al-Din b. al-Arabi is Jami al-Tanzil wa al-Ta'wil. In this work, Qur'anic verses are categorized in two different groups. Bitlisi first interpretes the verses from the perspectives of Sunnih-Ash'ari exegetical tradition. And then he comments the verses from mystical perspective. Bitlisi's mystical (ishari) interpretation can be considered as bringing together the notion of nazar (doctrinaire) and kashf (discovering the inner meanings of the verses). In this study, primarily Chapter Al Imran Jami al-Tanzil wa al-Ta'wil edited critically. In this edited part, we compare two different manuscripts of the commentary and make some necessary changes regarding various scriptural errors. In the critical analysis part, we primarily focus on the differences between exegesis and hermeneutic (tafsir and ta'wil) in the work of Bitlisi. After this introduction, we deal with Bitlisi's exegetical activities from his own categorization. Firstly, literal interpretative (tafsir) method of Bitlisi and his arguments are analyzed in the context of his exegetical approaches. At this juncture, we question the relationship between Bitlisi's commentary and Sunni-Ash'ari mainstream exegetical tradition. Here main focus is to show the similarities and differences between his exegesis and his predecessors' works. Exegetical examples are chosen from Chapter Al Imran. The philosophical foundations of Bitlisi's mystical interpretation is based on his perception of the concept of existence. Ontological background of Bitlisi's doctrinairian-mystical interpretation system is determined and it is studied deeply in order to show that what kind of existential perception lies behind this exegetical product. Subsequently, we try to analyse how Bitlisi attempts to bring evidence to support and strengthen his arguments. In this way, it is aimed to enlighten the Bitlisi's way of thinking and it is studied how he merges different disciplines without creating any conflict in his exegesis. One other aspect of this study is to point out that how Bitlisi's association of the notions of shari'ah-tariqa-haqiqa with the Qur'anic interpretation can be reflected in his exegesis.
