Kur’ân’ın anlam farklılaşmasına i’râbın etkisi (Âlûsî tefsiri örneği)

Abstract

Bu çalışmada hem ulûmü'l-Kur'ân hem de dilbilimsel tefsirin altdalı olan i'râbü'l-Kur'ân'ın anlama etkisi ele alınmıştır. Ayrıca Kur'ân'ın anlamının müfessirlere göre değişmesinde i'râbın rolü incelenmiştir. Bu incelemede tefsir ihtilafında i'râbın etkisi ve bu etkinin sebepleri ortaya konulmuştur. Tefsir ihtilafına etki eden i'râbın müfessirlere göre değişken olmasıyla i'râb vecihlerinin farklılaşmasına yol açan etkenler de ele alınmıştır. Kur'ân nazmının sahip olduğu i'râb vecihlerinden hangisinin tercih edileceğinin tefsirde ihtilaf konusu olmasının arkasında yatan nedenlerin neler olduğu tespit edilmiştir. Bu şekilde i'râb vecihleri arasında yapılacak tercihlerin anlama ne şekilde yansıdığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu araştırmanın, herbir tefsirde ele alınması çalışmanın sınırlarını aşmaktadır. Bu nedenle klasiğin son halkalarından sayılan ve Osmanlının son dönemlerinin Hanefî müftüsü olan Âlûsî'nin tefsiri ile konu sınırlandırılmıştır. İşârî tefsir türlerinden biri olarak bilinen bu eserin seçilmesinde, dilbilimsel açıklamaların özellikle de i'râbla ilgili izahların tefsirin büyük çoğunluğunu oluşturması etkili olmuştur. Böylece Âlûsî'nin, i'râbü'l-Kur'ân konusundaki yaklaşımları ve öncekilerine göre farklılıkları dikkate alınarak i'râbın, anlam farklılığına etkisi tüm yönleriyle ele alınmıştır. Bu çalışmada, Âlûsî tefsirindeki âyetler üzerindeki i'râb tahlillerinin tamamı incelenerek konularına göre tasniflenmiştir. Tefsirdeki tahliller, kendinden önceki temel i'râbü'l-Kur'ân kaynaklarıyla özellikle Âlûsî'nin ağırlıklı olarak referansta bulunduğu Zemahşeri ve Ebû Hayyan'ın tefsirindeki i'râb tahlilleriyle mukayese edilmiştir. Böylece Âlûsî tefsirinin, geçmiş birikime dair değerlendirmesi ve katkıları ortaya konulmuştur. Zemahşerî i'râbı ağırlık olarak belâgatla, Ebû Hayyân nahivle irtibatlı ele alırken Âlûsî ise ikisi arasında bir denge kurmaya çalışmıştır. Bu çalışmada ortaya çıkan sonuca göre, i'râbın anlama etkisi, iki taraflı olan bir durumdur. Buna göre i'râb ve anlam birbirleriyle karşılıklı etkileşim içindedir. Bununla birlikte hangi tarafın diğerine ağır bastığı, müfessirlere göre değişmektedir. Kendinden önceki i'râb izahlarının eleştirel bir bakış açısıyla sentezlendiği Âlûsî, tefsirinde Kur'ân'ın anlamını, i'râb ve diğer dilbilimsel araçlardan daha fazla öncelenmiştir. İ'râba etki eden anlamın tespiti ise tefsire katkı sağlayan diğer unsurlar dikkate alınmakla birlikte i'râbın ait olduğu nahiv ilminin yerleşik kuralları Âlûsî tarafından daha fazla önemsenmiştir.

In this study, the effect of i'rab al-Qur'an, which is a sub-branch of the Quranic sciences (ulum al-Qur'an) and linguistic exegesis, on the understanding of Qur'an was discussed. Furthermore, we analysed the role of i'rab in the determination of the meaning of the Qur'an by the commentators. What kind of factors that cause variations in the aspects of i'rab together with some influences on exegetical disputes in accordance with different exegetes were dealt with in this thesis. What are the main motives and reasons behind the selection of particular i'rab aspect in the structure of Qur'anic text was tried to be understood. In this way the preferring a specific i'rab among various i'rab aspects and their contribution to the meaning of the text would be argued. Studying the notion of i'rab al-Qur'an in many published Quranic exegesis is almost impossible. Therefore, this thesis confines itself to the exegesis of Alusi, who is considered one of the last chain of classical scholarship and Hanafite mufti in the late Ottoman period. Rationale behind the selection of this exegesis lies in its extensive usage of linguistic analysis, especially its focus on i'rab al-Qur'an despite being introduced as a mystical commentary in various Qur'anic studies circles. Thus, this study takes Alusi's different views on i'rab al-Qur'an, his commonality and differences among i'rab related issues in his exegesis into account in great detail. Alusi's evaluations in his commentary were compared mainly with other i'rab al-Qur'an resources such as al-Zamakhshari and Abu Hayyan's works. Consequently, Alusi's original evaluations and re-readings of the traditions together with some of his contributions to this topic would be seen clearly. While al-Zamakhshari was dealing with the notion of i'rab al-Qur'an mostly in connection with rethoric and Abu Hayyan was mainly concentrating on Arabic syntax, Alusi exerted great effort to find a middle way. It is safe to assume that he was very successfull in having a good balance between these two approaches. According to the conclusions of this study, the effects of i'rab on the meaning of the Qur'anic text have two side phenomen. Because of this, i'rab and the meaning are in interaction constantly with each other. However, preferring one side to other varies in accordance with different commentators. Alusi, who synthesized previous explanations of i'rab al-Quran with a critical perspective, gives priority to the meaning of Qur'an more than i'rab and other linguistic devices. Compared with other factors that contribute to the determination of the meaning, he considers very well-established Arabic grammar vital. It should be remembered that i'rab is part of this very well-established grammer tradition.