Tefsir geleneğinde hikmet: Fahreddin Râzî örneği = The wisdom in the tafsīr tradition: The case of Fakhr al- Dīn al-Rāzī

Abstract

Hikmet, Kur'ân'ın kilit kavramlarından biridir. Tefsir ilmi çerçevesinde teşekkül eden birikim açısından bakıldığında hikmet; anlam kayması, daralması ve genişlemesine uğrayan kelimelerin biridir. Belirleyici önemi dolayısıyla hikmet, değişik disiplinler tarafından sahiplenilmiştir. Öte yandan kelâm, fıkıh ve tefsir ilmi bağlamında hikmet anlayışlarındaki farklılıktan neşet eden birbiriyle ilişkili pek çok soru ve sorun ortaya çıkmıştır. Diğer tüm yorum faaliyetlerinin eksenini belirleyici olan ilâhî fiillerin hikmet kavramı ile kurulan irtibatı sözü edilen sorunların başını çekmektedir. Bu bağlamda Eş'ârî anlayış kudret ve irade merkezli bir tavır alarak ilâhî fiillerin bağımsız, nedensiz (ta'lîl) ve kayıt altına alınmaz oluşunu öne çıkarmıştır. Buna göre Allah sorumluluk yükleyendir, sorumluluk yüklenen bir varlık değildir. Allah'ın fiillerinde, onların başkası için faydalı olması anlamındaki bir hikmetin bulunması ahlâkî değerlerdeki gerekçelerden ötürü zorunlu değildir. Zira Allah'ın hikmetli olması fiillerinin ilâhî iradeye göre meydana gelmesidir. Anlatılan teolojik tasavvuru, Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) Mu'tezile'ye karşı özellikle iman ve ahkâm içerikli ayetler bağlamında savunmaktadır. Bu nedenle Râzî'nin tefsirinden hareketle hikmet düşüncesi ve onunla yakın ilişkili meseleler burada incelenecektir. Böylelikle tefsir geleneğinde hikmetin Râzî düşüncesinde neye tekâbül ettiği belirlenecektir. Bu nedenle çalışmanın ilk bölümü hikmet kavramının etimolojik ve terminolojik anlam yelpazesi eşliğinde haritasını sunmaktadır. Burada hikmetin, dini düşüncedeki yerine işaret edilecek ve ilim çevrelerindeki kullanımlarına bakılacaktır. Ayrıca tefsir ilminin sınırlılıklarına riayet ederek kavramın kelâm ve fıkıh ilmindeki ekollerin oluşumuna etkisi açıklığa kavuşturulacak ve gerek Râzî'nin tefsirinde gerekse tefsir geleneğinde nasıl işlendiği örneklerle sunulmaya çalışılacaktır. İkinci bölüm ise Kur'ân dili ve ilimlerine ait Râzî'nin hikem içerikli değerlendirmelerine yer verilecektir. Son bölümdeyse tefsir çalışması bağlamında hikmet kavramının bir düşünceyi inşa ediciliği üzerine gidilecektir. Kavramın kullanım keyfiyeti, ilişkilendirilen sözcük seçimindeki duyarlılıklar temsil gücü yüksek örneklerle somutlaştırılacaktır. Bir kavramın sistematik biçimde bir düşünceyi belirlemesi ve yönlendirmesi Râzî'nin hikmet kavrayışı üzerinden gösterilecektir.

Wisdom is one of the critical concepts of the Qurʾān. From the point of view of accumulation formed within the framework of the science of tafsīr, wisdom is one of the words exposed to semantic shift, restriction and extension. Different disciplines have embraced wisdom because of its decisive importance. On the other hand, many interrelated questions and problems emerged from the difference in wisdom understanding in the context of kalām, fiqh, and tafsīr. The connection of divine acts, which determine the axis of all other interpretation activities, with the concept of wisdom is the leading cause of the problems mentioned. In this context, the al-Ashʿarī understanding has taken a power and will-centered attitude about God and emphasized that divine acts are independent, causeless (ta'līl), and unrecorded. Accordingly, God is the bearer of responsibility, not a being who bears responsibility. Because of moral reasons, It is not necessary for moral reasons to have wisdom in God's actions, in the sense that they are beneficial for others. Because His being wisdom means His actions occur to the divine will. Fakhruddin al-Rāzī (d. 606/1210) defends the theological vision described against the Muʿtazila, especially in the context of the verses of the belief and rules. For this reason, the idea of wisdom and closely related issues will be examined here, based on al-Rāzī's tafsīr work. The first part of the study presents the map of the concept of wisdom along with its etymological and terminological meanings. Here, the place of wisdom in religious literature will be pointed out and its uses in scientific circles will be examined. In addition, by complying with the limitations of tafsīr, the effect of the concept on the formation of schools in the science of kalām and fiqh will be clarified. In the second part, al-Rāzī's assessments of the Qur'ānic language and sciences will be included. In the last part, constructivism of the concept of wisdom will be discussed in the context of his tafsīr work. The usage style of the wisdom concept and the accurate selection of its associated words will be embodied by highly representative examples. A concept's systematic determination and direction of thought will be shown through al-Rāzī's understanding of wisdom.