Büyük Selçuklular devrinde Horasan'da ilmî hayat = Scholarly life in Khorasan during the great Seljuk period

Abstract

Selçuklular, Orta Çağ Türk-İslâm devletleri arasında önemli bir konuma sahiptir. Çalışmanın konusunu oluşturan ve XI.- XII. yüzyıllarda Selçuklu hâkimiyeti altında olan Horasan bölgesi, İslâm dünyasının karışıklıklar içinde olduğu bir süreçte birçok âlimin ikâmet ettiği bir coğrafya haline gelmiştir. Horasan bölgesinde ilmî çalışmaların yapıldığı kurumlar arasında câmi ve mescidler, mektepler, medreseler, kütüphaneler, hankâhlar, hastaneler ve âlimlerin evleri bulunmaktadır. Bu kurumlarda bir yandan talebeler yetiştirilmekte diğer yandan ilmî çalışmalar yapılarak pek çok eser telif edilmekteydi. Dinî ilimlerin okutulduğu ve Şâfiî mezhebine göre eğitim verilen Nizâmiye medreselerinin yanı sıra bölgede diğer mezheplere ait medreseler de inşa edilmiştir. Bu medreselerin bir kısmı Hârizmşâhlar devrinde dahi faaliyet göstermişlerdir. Bölgede fıkıh, hadis, tefsir, kelâm, tasavvuf, dil ve edebiyat, şiir, fizik, matematik, astronomi ve tıp gibi hemen hemen her alanda pek çok âlim yetişmiştir. Bu durum medreselerin hızla yayılması, sultanlar ve diğer yönetici kesimin âlimleri himayesi ve bölgede huzurun temin edilmesiyle mümkün olmuştur. Bu dönemde âlimlerin en önde gelen özelliklerinden biri ise birden fazla ilimle meşgul olmalarıdır. Âlimler ilmî faaliyetlerin yanı sıra farklı vesilelerle siyasî ve sosyal hayata da dahil olmuşlardır. Divan başkanı, hâtip, kadı ve müftü gibi çeşitli devlet kademelerinde görev almışlar ve hatta birçok âlim elçi olarak görevlendirilmiştir. Bu nedenle bazı âlimler devlet siyasetine de tesir etmişlerdir. Her ne kadar Sultan Sencer devrinin sonlarına doğru göçebe Oğuzlar tarafından bazı yıkımlar söz konusu olsa da Selçukluların inşa ettiği ilmî birikim ortadan kalkmamıştır. Aksine Hârizmşâhlar sayesinde pek çok medrese onarılmış; Horasan'dan uzaklaşmış olan pek çok âlim ve talebeleri bölgeye geri dönmüş veya farklı bölgelerde ilmî faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Bu vesileyle ilmî gelişmeler devam etmiştir.

The Seljuk State has an important role among the medieval Turkish-Islamic states. The Khorasan region, which they dominated, became a geography where many scientific activities took place at a time when the Islamic world was in turmoil. Among the institutions where scientific studies are carried out, there are mosques and masjids, madrasas, libraries, observatories, inns, hospitals and the houses of scholars. On the one hand, in these institutions, students were trained, on the other hand, scientific activities were carried out and works were copyrighted. During the Seljuk period, many scholars were educated in the geography of Khorasan in almost every field such as fiqh, hadith, tafsir, theology, mysticism, language and literature, poetry, physics, mathematics, astronomy and medicine. İn the Seljuk period, sectarian tendencies were prominent in many Muslim countries. However, in the Seljuk period, the Nizamiye madrasahs were mainly based on Shafi'i sect, but there are many madrasahs belonging to other sects in the Khorasan region. Some of these madrasas operated even during the Harizmshah era. The interest and support of the Seljuk Sultans in science played an important role in all these scientific developments. It is seen that Khorasan scholars are involved in political and social life as well as scientific life. They took part in various government positions and many scholars were ap"pointed as ambassadors. Scholars have close relations with Sultans and state officials. For this reason, some scholars have influenced state politics. There were some destructions by the nomadic Oghuz towards the end of the reign of Sultan Sencer. However, the scientific accumulation built by the Seljuks did not disappear. On the contrary, many madrasahs were repaired thanks to the Harizmshahs; many scholars and students who had moved away from Khorasan have returned. Therefore scientific activities are continuied. In this study, we have tried to benefit from all the books and articles related to the subject in the light of contemporary sources and modern literature.