Van Gölü Havzasının Kinematik Özellikleri

Abstract

ÖZET Van Gölü, 15.496 km2 yüz ölçüme sahip kapalı bir havza içerisinde 3573 km2 alan kaplamaktadır. Tektonik açıdan oldukça aktif olan havza içerisinde tarihsel ve aletsel dönemde farklı büyüklüklerde yıkıcı birçok deprem kaydedilmiştir. Bu depremler arasında (i) 7 Nisan 1646 Hayatsdzar; (ii) 8 Mart 1715 Hoşap ve (iii) 30 Mayıs 1880 Ahlat (Ambraseys ve Finkel, 1995) ile 1976 Çaldıran (Mw 7.3) ile 23 Ekim 2011 Van-Tabanlı Depremleri (Mw 7.2) önemli can ve mal kaybına yol açmıştır. Bu çalışmada, Van Gölü Havzası’nın Pliyosen-Kuvaterner tektonik gelişimini, havzanın çökel ve volkanitleri içerisinde bulunan faylanma verilerinin derlenmesi, kinematik analizi ve zamansal/mekânsal olarak sınıflandırılması amaçlanmıştır. Bu amaç için arazi çalışmaları ve fay kinematik analiz çalışmaları yapılmıştır. Özellikle saha çalışmaları sırasında, Van Gölü Havzasında yer alan aktif faylar boyunca arazi çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarda, aktif fayların deforme ettiği jeolojik birimlerden kinematik veriler (doğrultu, eğim, sapma açısı vb.) elde edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca fayların etkilediği yüzey morfolojisine ait veriler toplanarak Holosen aktiviteleri ortaya konulmuştur. Van Gölü Havzasının doğusunda yeralan Beyüzümü ve ilk defa bu çalışma ile tanımlanan Çolpan fayının bölge için önemli aktif faylardan bazıları olduğu belirlenmiştir. Bu çalışma kapsamında elde edilen tarihler ile daha önceki çalışmalarda radyokarbon/OSL yöntemi ile tarihlendirilememiş (Kuzucuoğlu vd., 2010; Görür vd., 2015) eski taraçaların yaşları üzerine yeni veriler elde edilmiştir. Bu yaşlarla birlikte faylanmış Van Gölü taraçalarının yaşı üzerine temel bir sınıflandırma yapılması mümkün olmuştur. Buna ek olarak, benzer yaş veren ancak birbirinden 30 m kot farkı bulunan Beyüzümü ve Hastane lokaliteleri dikkat çekmektedir. Bu durum önceki çalışmalarda da ifade edilen Beyüzümü fayı boyunca yerel tektonik yükselme ile ilişkilendirmek mümkündür. Van Gölü Havzasında belirlenen 51 istasyonda fay topluluklarının kinematik analizine yönelik, 200 adet fay düzlemi üzerinde ölçümler yapılmıştır. Değişik yaş ve litolojide yer alan jeolojik birimlerde elde edilen veriler sayesinde zamansal ve mekansal ayrım yapılarak, bölgede meydana gelen asal gerilmede ki değişim net olarak saptanabilinmiştir. Elde edilen veriler sonucunda, Pliyosen dönemdeki sıkışma doğrultusu K70-40°B’dır. Buna karşın açılma doğrultusu K20-50°D doğrultusundadır. Aynı zamanda, Van Gölü havzasının da Pliyosen döneminde tektonik rejimin KB-GD doğrultulu sıkışma rejimi altında gelişen ters bileşenli sağ yanal doğrultu atımlı faylanma (transpresyonel) olduğunu göstermektedir. Orta Pleyistosen dönemi içerisinde bölgede sadece sıkışmalı bir tektonik rejimin olduğu ve sıkışmanın doğrultusunun ise K-G ile K40°B olduğu görülmektedir. Alt Pleyistosen döneminde (267±8) yer alan kinematik veriler değerlendirildiğinde sıkışma rejiminden çok açılma rejiminin hâkim olduğu görülmektedir. Günümüzdeki tektonik rejimin KKB-GGD doğrultulu sıkışma ve DKDBGB doğrultulu açılma rejimi altında gelişen (ters bileşenli doğrultu atımlı rejim) doğrultu atımlı faylanma rejimi olduğu görülmektedir. Van Gölü havzasında tektonik rejimin transpressiyonel karakterde başlayıp, lokal olarak transtansiyonel bir rejim görülse de baskın olarak transpressiyonel rejimin günümüzde etkin olduğu görülmektedir. Van Gölü havzasında gelişen faylanmaların bu tektonik rejimle uyumlu olarak ve bu sistem içerisinde geliştiği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Van Gölü Havzası, Kinematik Analiz, Gerilme Durumları, Doğu Anadolu.

ABSTRACT Lake Van, 15 496 km2 in surface area, covers 3573 km2 area in a closed basin. The basin is tectonically very active that many destructive earthquakes within different sizes have been recorded in historical and instrumental period. In these earthquakes; (i) the Hayatsdz April 7, 1646; (ii) March 8, 1715 Hosap and (iii) May 30, 1880 Ahlat (Ambraseys and Finkel, 1995), 1976 Çaldıran (Mw 7.3) and 23 October 2011 Van-Tabanlı earthquakes (Mw 7.2) have caused significant loss of life and property. The aim of this study is to present the Pliocene-Quaternary tectonic development of the Lake Van basin, to compile the fault data in sediments and volcanics of basin and to perform the kinematic analysis.. For these aims, extensively fieldwork and fault kinematic analysis was carried out for Lake Van basin. Especially, the fieldwork is done along active faults in the basin. Thus, the kinematic data (strike, dip, etc.) were obtained from the geological unit deformed by active faults and Holocene activities have been demonstrated with the affected surface morphology. It was determined that the Beyüzümü which is located at the east of Lake Van and the Çolpan Fault which is first time described in this study are active faults which posses the significant risks for the region In the study, new age data were also obtained for the old terraces which have not dated with Radiocarbon / OSL method in previous studies (Kuzucuoğlu vd., 2011; Görür vd., 2015). By these new data, it had been possible to make a classification on the basis of the age of the terraces. Herein, Beyüzümü and Hastane localities are particularly noteworthy because these localities have same age in 30 m elevation difference. As the expresed in previous studies, it is possible to relate with the local uplift along Beyüzümü fault. In 51 different stations of Lake Van basin, a total of 200 data on fault planes were obtained to perform the kinematic analysis. The change in principal stresses is clearly determined by using the data obtained from geological units which have different age and litology, by made spatial and temporal distriction. As a result of the obtained data, the compression direction is N70-40°W in the Pliocene period while the extension direction is N20-50°E. At the same time, in the pliocene period, the basin is characteristic with the right lateral strike slip faulting (transpresyonel), developed under NW-SE direction compressional regime of tectonic period. In the Middle Pleistocene period, the region has just compressional tectonic regime and the direction of the compression is N-S and N40°W. In Late Pleistocene period (267 ± 8), When kinematic data are evaluated, the extension regime seems to be dominat rather than compression regime. As for the current tectonic regime, it is seems to be strike-slip faulting regime developed under NNW-SSE trending compression and ENE-WSW extension regimes. Tectonic regime of Lake Van basin began in transpressional characters. Although a regime is locally seems to be transtensional, transpressional regime is seen to be effective at the present time. It is thought that the faulting of the lake Van basin is compatible with this tectonic regim and have developed in this system. Key Words: Lake Van Basin, Kinematic analysis, Stress, East Anatolia.